سعید رجبی فروتندر این یادداشت به مناسبت دومین «هفته مهر سینمای ایران» مرور دوباره‌ای بر نقاط عطف ساخت و اداره سینما در شهرستان اراک نموده‌ام. این یادداشت برگرفته از پژوهش تاریخ سینما دراستان مرکزی به قلم نگارنده است که با داده‌های تاریخی تازه‌ای ویرایش شده است.
برادران سینماساز
مبدا تاریخ سینما با اختراع سینما توسط برادران لومیر گره خورده است، در بررسی پیشینیه سینما در اراک نیز چند برادر ایفای نقش کرده‌اند. برادران شایانیان (خسرو و اکُسن) در سال های پایانی دهه ۲۰ سنگ بنای سینما «اراک» را در محل کنونی پاساژ امیر کبیر گذاردند و در ۱۷ دیماه ۱۳۲۷ (سالروز کشف حجاب رضاخانی) آن را افتتاح کردند. این رویداد در شرایطی رخ داد که یکسال قبل از آن سینمای ایران از یک فترت طولانی مدت ۱۲ ساله رهیده بود و با خروج اشغالگران از ایران و ثبات دولت مرکزی، زمینه برای تولید فیلم‌های ناطق سینمایی و دوبله فیلم های خارجی فراهم گشته بود
یک دهه بعد از افتتاح سینما «اراک» برادران «امینی»(کردوانی) که یکی تهیه کننده سینما و دیگری کارگردان، بازیگر و فیلمنامه نویس بود، سینما «ایران» را در ضلع جنوب شرقی باغ ملی اراک آن روز تاسیس نمودند. رونق سینما و علاقه مردم شهر اراک به تماشای فیلم، این بار برادران «سیفی» را با تشویق و پشتیبانی پدر برآن داشت تا سینما «دنیا» را در ضلع دیگر میدان بسازند و عملاً زنگ رقابت با برادران «امینی» را به صدا درآورند. برگ برنده برادران «امینی» آن بود که در تهران با راه اندازی استودیو «عصر طلایی» و خط تولید انبوه فیلمفارسی، تازه ترین فیلم هایشان را با اندکی تاخیر همزمان با تهران در سینما «ایران» اراک اکران می کردند. «عزیزالله»برادر بزرگتر طی بیست سال(۱۳۳۲-۱۳۵۲) به تنهایی تهیه کنندگی ۶۴ فیلم سینمایی را بر عهده گرفت که در بین آنها امضای کارگردانی«امین»برادر کوچکتر در پای تعدادی از فیلم ها دیده می شد. اما در اینسوی میدان برادران «سیفی» به خاطر بومی بودن و حضور تمام وقت در سینما در جذب خانواده ها و کشاندن طبقه متوسط شهر به سینما موفق تر عمل کردند. شاید به همین خاطر برادران «امینی»قافیه را باختند.
نقش اتباع بیگانه در ساخت سینِما
ایرمانوف روسی تبار در سال ۱۳۱۲ اولین کسی بود که به ابتکار شخصی مبادرت به نمایش فیلم‌های صامت در طبقه فوقانی شرکت برق اراک کرد. شش سال قبل از اینکه سینِما برق افتتاح شود، چند بازرگان و صاحب منصب برای اراک دستگاه ژنراتور برق خریدند تا بخشی از شهر از نعمت روشنایی برخوردار شود. متصدی دستگاه تولید برق یک تبعه آلمانی به نام هاز بود. ایرمانوف همزمان در طرح نوسازی هسته مرکزی شهر به حاج حسن خوانساری(بازرگان) و حاج باقر گیاهچی(معمار خوشنام آن روز شهر) در طراحی ساختما‌ن‌های دو طبقه در خیابان تلفنخانه کمک کرد. ایرمانوف سالن اجتماعات چند منظوره‌ای را در طبقه دوم ساختمانی در ضلع شمالی خیابان(محل پاساژ امیرکبیر کنونی) احداث کرد و نمایش فیلم را در ساعاتی از شب در سالن جدید که آن را آریان نامیده بود، تا سال ۱۳۱۷ ادامه داد. همزمان با جنگ دوم جهانی و حضور متفقین(انگلیس،روس و آمریکا) در اراک، نمایش فیلم(احتمالا ۱۶ میلیمتری) توسط آپارات‌های سیار در نزدیک ایستگاه راه‌اهن و کمپ‌های اشغالگران در دیگر نقاط شهر برای سرگرمی سربازان بیگانه به نمایش درمی‌امد.
اقلیت‌های دینی سینِما ساز و سینمارو
ایرمانوف بساط نمایش فیلم را در اساس برای کارکنان ارمنی شرکت‌های اروپایی تولید و توزیع فرش، ارامنه ساکن در اراک، کارکنان کنسولگری سفارت انگلیس و رجال و اشراف شهر که با مدرنیزاسیون رضاشاه کنار آمده بودند، پهن کرده بود. با کاسته شدن از فعالیت شرکت‌های خارجی و عدم استقبال مردم از فیلم‌های خارجی صامت ایرمانوف شهر را ترک کرد. ده سال بعد دو برادر ارمنی و روس تبار سالن را بازسازی کردند و شرایط را برای نمایش فیلم‌های ناطق ایرانی و خارجی آماده کردند. خسرو و اکسن نام سینِما را به اراک تغییر دادند. ده سال بعد دو برادر به نام عزیزالله کردوانی و امین امینی که از اقلیت‌های کلیمی بودند، سینِما ایران را در سال ۱۳۳۸ در ضلع شرقی باغ ملی احداث کردند.
تهیه‌کنندگان سینماساز
نام سینما ایران در اراک از همان سال تاسیس(۱۳۳۸) با نام تهیه کنندگان سینما گره خورده است.
برادران کردوانی(امینی) مالکان سینما ایران، یکی تهیه‌کننده(عزیزالله) و دیگری(امین) کارگردان و بازیگر سینِما بود. عزیزالله استودیوی فیلمسازی عصر طلایی را در سال ۱۳۳۰ تاسیس کرد. در سکانس‌هایی از فیلم سینمایی «مادر فداکار» ساخته ابراهیم باقری(۱۳۴۲)بخش‌هایی از استودیو عصر طلایی به ضرورت داستان فیلم نشان داده می‌شود که همزمان چند فیلم در آن حال فیلمبرداری و تولید هستند. عزیزالله تهیه‌کننده بیش از ۶۰ فیلم ایرانی است. او با الگو قراردادن نظام استودیویی در هالیوود، برای نمایش فیلم‌هایش به دنبال زنجیره سینمایی مخصوص به خود بود. کردوانی که اقتصاد خوانده بود، شهر ۶۰ هزار نفری اراک را یکی از تارگت‌های فروش و جامعه هدف خود قرارداد.
سال ۴۶ نوبت به امیرقلی دهش تهیه‌کننده دیگر سینِما رسید که با خرید سینِما ایران اقدام به بازسازی آن کند. پس از بازسازی نام کاپری بر پیشانی سینما نقش بست. سه سال بعد دهش، غلامحسین بلوریان دیگر تهیه‌کننده سینِما را در سینِما ایران شریک کرد. دهش در سال ۱۳۴۹ سنگ بنای سینمای مدرن قصرطلایی را در خیابان پهلوی آن روز گذاشت و دو سال بعد آن را افتتاح کرد. دهش در طراحی و ساخت سینِما از دوست ارمنی خود «رابرت اکهارت» بهره‌ها برد.
در ابتدای دهه هفتاد بلوریان سهم دهش را در سینِما آزادی(کاپری) خریداری کرد. در بازسازی یک سالن ۹۰ نفره به سالن اصلی و بالکن آن (۳۵۰ صندلی) افزوده شد. تقدیر اینگونه بود که بعد از بلوریان، سند سینما عصرجدید به نام تهیه‌کننده دیگری از سینمای ایران به نام سیدمحمد قاضی زده شود.
قاضی خیلی زود از زیر بار سینماداری شانه خالی کرد و سینما را به محسن زلفعلی کاسب همسایه سینما فروخت. زلفعلی با کمک موسسه سینما شهر یک سالن دیگر به سینما اضافه کرد تا نام پردیس سینمایی برازنده آن شود.
پردیس با سه سالن نونوارشده افتتاح شد اما رفتار نه چندان شایسته مدیر سینما با تماشاگران نام پردیس را بی مسما ساخت. پرونده این سینمای خزان زده در پاییز ۱۴۰۱ برای همیشه بسته شد تا در اولین سال قرن جدید، شهری با ۶۰۰ هزار نفر جمعیت بدون سینما بماند.
اضافه کردن نظر