سعید رجبی فروتندر این یادداشت به قلم نگارنده و به بهانه انتشار کتاب تاریخ استان مرکزی نوشته دکتر«محمد جواد مرادی نیا» نوشته شده است و در فصلنامه رازان سال سوم شماره ۹ به چاپ رسیده است.
تدوین تاریخ به منظور درک عمیق و کسب آگاهی از احوال و سرنوشت جوامع انسانی مبتنی بر متون، اسناد و آثار تاریخی و بررسی آنها با روشهای علمی یکی از راههای تبیین هویت ملی و انسجام بخشی به مولفه های آن است. استان مرکزی چه پیش از میلاد که بخشی از ایالت جبال بود و چه بعد از حمله اعراب که در دل قلمرو عراق عجم بازشناسایی شد و نیزدر دوره قاجار که یکی از ۱۲ حاکم نشین ایران بود و نیز فردای تصویب قانون تشکیلات ایالات و ولایات در اولین دوره مجلس شورای ملی، که در زمره یکی از ایالت های ۱۲ گانه به حساب آمد و در ادامه با قانون تقسیمات کشوری هر یک از شهرهای امروزی آن در چند استان مجاور جای گرفتند، شاهد رویدادهای تلخ و شیرینی زیادی بوده است. با این حال فقر منابع مکتوب در زمینه تاریخ منطقه ای که امروزه حدود و ثغور آن در پهنه استان مرکزی پیداست، باعث شده است تا هویت تاریخی این نقطه از ایران بزرگ کمتر به قلمرو پژوهش های نظری و مورد کاوی راه یابد و نتایج تازه و درخورتوجهی از آنها استنتاج گردد.
کلید واژه ها: تاریخ استان مرکزی، تاریخ شهرهای استان مرکزی، محمد جواد مرادی نیا، تاریخ های محلی، اسناد تاریخی، تاریخ عراق عجم
پیشینه موضوع
اولین گام در زمینه تدوین و انتشار اطلس فرهنگی استان مرکزی را سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برداشت. در سال ۱۳۸۴ به همت دکتر «علی رحیم پور» کتابی با عنوان «استان مرکزی فراتراز تاریخ» منتشر شد تا نخستین مرجع در این زمینه قلمداد گردد. به نظر می رسد این کتاب آن زمان در قالب یک پروژه ملی برای تمام استانهای کشور تعریف شده بود. این کتاب به فراخور معرفی جاذبه های گردشگری سراسر استان به جز متن با عکس های متعددی از «علی رحیم پور» و دو تن از کارشناسان میراث فرهنگی «قاسم کاظمی دهقی» و «افشین بختیار» آراسته شده بود. در کتاب «استان مرکزی فراتراز تاریخ»به جز ویژگی های طبیعی، در بخش ویژگی های انسانی، پیشینه تاریخی استان مورد توجه قرار گرفته و در ادامه دربخش های جاذبه های طبیعی و گردشگری نیز نویسنده مکرر نقبی به تاریخ و احوالات گذشته نقاطی ازاستان می زند تا تصویری کلی از سابقه استان در درازنای تاریخ در ذهن مخاطب شکل گیرد.
تا پیش از انتشار این کتاب، تاریخ بعضی از شهرهای استان از جمله مرکز آن اراک، بصورت جداگانه توسط نویسندگان و تاریخ پژوهان تالیف شده بود. به عنوان مثال یادگار ارزنده «رضا وکیلی تبریزی»۵۲ سال پس از مرگ وی، اولین بار در سال های ۱۳۴۵ و ۱۳۴۶ در مجله فرهنگ ایران زمین جلد ۱۴ به همت «منوچهر ستوده»منتشر شد و همین اثر با اضافات و ویرایش اساسی در سال ۱۳۹۵ به همت «محمد مددی» بازنشر یافت. همچنین نخستین مورخ بومی «ابراهیم دهگان» مجلد اول و دوم تاریخ اراک را مشتمل بر «تاریخ ناحیه تاریخی جبال از کهن ترین ایام تا پایان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار» با سرمایۀ ادارۀ فرهنگ شهرستان اراک در سال ۱۳۲۹ به زیور طبع آراست و در ادامۀ مساعی محققانۀ خویش، بخش دیگری از تاریخ اراک شامل فهرست وقایع شهرستان اراک از سال ۱۲۷۱ تا عصر مؤلف و ضمیمۀ ارزشمند تاریخ انجدان را در مجلد سوم و نیز تاریخ آستانه (کرجنامه) و ضمیمۀ فقهاللغه یا اسامی امکنه را در مجلد چهارم در اواسط دهۀ چهل شمسی منتشر ساخت. در ادامه تلاش های ارزنده «دهگان»، جامعه پژوهانی دیگری از جمله «محمد رضا محتاط»، «مرتضی ذبیحی»، «حسن صدیق» و دیگران با انتشار تحقیقات خود گوشه های دیگری از زوایای پنهان تاریخ اراک را روشن ساختند.
پیرامون دیگر شهرهای استان نیز کتاب هایی انتشار یافته اند که از آن جمله می توان به «نامه کمره» تالیف مرتضی فرهادی و «خمین در گذر تاریخ» نوشته محمد جواد مرادی نیا در باره تاریخ شهر خمین، «تاریخ و فرهنگ دلیجان» به قلم حسین صفری اشاره نمود. از این کتاب ها که بگذریم، تنها مطالب قابل استناد برای مطالعه تاریخ شهرهای استان مقالات و تک نگاری های پژوهشگران در نشریات و تارنماهایی است که به مدد موتورجستجوهای اینترنتی باید درصدد تهیه آنها برآمد. در همین زمینه خوشبختانه یکی از منابع قابل اتکا و مرجع مجلدات ۱۱ گانه «فصلنامه راه دانش» است که در حد فاصل سال های ۱۳۷۴ تا ۱۳۸۴ از سوی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی بصورت نامنظم به زیور طبع آراسته شد. در این مجلدات مقالات متعددی برای اولین بار به قلم چهره های دانشگاهی و محققان شهرهای مختلف استان، پیرامون مقاطعی از تاریخ شهرهای استان چاپ و منتشر شد که می تواند پاسخگوی سوالات و کنجکاوی جویندگان در این زمینه باشد.
گام دوم کتاب دوم
بعد از اطلس فرهنگی تاریخی «استان مرکزی فراتر از تاریخ» سازمان کتاب های درسی وزارت آموزش و پرورش برای هر یک از استان های کشور کتاب درسی«استان شناسی» را برای پایه دوم دبیرستان تالیف کرد. نگارنده طی یادداشت مستقلی در روزنامه «عطریاس استان مرکزی» در سال ۱۳۹۵ پیرامون کتاب «استان شناسی مرکزی»نوشته بود:
« کتاب «استان شناسی» که طبیعتاً برای هر استان بصورت جداگانه و اختصاصی تالیف می شود، تفاوت آشکاری با کتاب جغرافیای استانها دارد و به جز جغرافیای طبیعی در کتاب جدید، جغرافیای انسانی، قابلیت های فرهنگی و از همه مهمتر تاریخ اجمالی استانها از ماقبل تاریخ تا عصر حاضر مورد توجه مولفان قرار گرفته است. استان مرکزی خوشبختانه در زمره استان هایی است که کار تدوین کتاب استان شناسی آن به انجام رسیده است و ظاهراً چند سالی است که این کتاب در مقطع دبیرستان تدریس می شود.
منابع اصلی کتاب «استان شناسی مرکزی» لوح فشرده و کتاب راهنمای استان مرکزی منتشر شده از سوی میراث فرهنگی استان و نیز مجلدات «تاریخ اجتماعی اراک» تالیف مرحوم «مرتضی ذبیحی» است. از آنجا که مراد از «آزمایشی» بودن کتاب مزبور دریافت بازخوردهای آن از سوی دبیران و دانش آموزان است، نگارنده پا در کفش این عزیزان کرده و حاصل تورق کتاب فوق را اجمالاً اینگونه شرح می دهد.: افزایش دامنه موضوعی کتاب جغرافیای پیشین به تاریخ، ویژگی های فرهنگی و سایر توانمندهای اقتصادی و اجتماعی استانها کار پسندیده ای است و کمک زیادی به شناخت واقع بینانه دانش آموزان از استان و زادگاه شان می کند. بی شک شناخت سرمایه های مادی و معنوی استانها دانش آموزان را در ادامه راه تحصیل، به بهره برداری اصولی از ذخایر فرهنگی و اقتصادی استان رهنمون می شود و آنها را به صرافت نقاط قوت و ضعف استان در مسیر توسعه یافتگی می اندازد. این مطلب در مورد استان مرکزی که متاسفانه زمینه های واگرایی در بعضی از شهرها و مناطق آن بصورت بالقوه وجود دارد و همبستگی تاریخی و فرهنگی مستحکمی بین بخش هایی از استان وجود ندارد، بسیار حائز اهمیت است. مولفان کتاب «استان شناسی مرکزی» در فصل پیشینه تاریخی استان، خواننده را با نخستین سکونت گاه های انسانی شکل گرفته در استان آشنا می کنند و نگاه تاریخی خود را تا عصر حاضر و معرفی تعدادی از مشاهیر تاریخی و علمی معاصر امتداد می بخشند. کتاب پس از عبور از مقاطع ماقبل تاریخ و سپس ظهور و سقوط سلطنت های قبل و پس از اسلام در زمانه پادشاهی «فتحعلی شاه» و تاسیس شهر سلطان آباد(اراک) متوقف می ماند و آنگاه با یک پرش ناگهانی حدوداً ۱۷۰ ساله به مرور وقایع پس از پیروزی انقلاب و دفاع مقدس می پردازد. این خلاء بزرگ تاریخی سبب شده است تا نقش مردمان استان در شکل گیری پیروزی انقلاب اسلامی نادیده انگاشته شود و از کانون های مبارزه در شهرهای خمین و اراک در دهه های ۳۰، ۴۰ و ۵۰ شمسی که در متن وقایعی همچون نهضت ملی شدن نفت، پانزده خرداد و مبارزه با رژیم خودکامه پهلوی فعال بوده اند، نامی به میان نیاید. این نقص بزرگ را باید مولفان در بازنشر کتاب «استان شناسی مرکزی» برطرف کنند و مانع از گسست تاریخی در هویت ملی اهالی استان مرکزی شوند.»( عطریاس مرکزی، ۱۳۹۵، ش ۸۴۶)
و سرانجام کتاب تاریخ استان مرکزی
مولف اولین کتاب نسبتاْ جامع در زمینه تاریخ استان مرکزی «محمد جواد مرادی نیا»است که در سال ۱۳۹۶ حاصل کوشش و تحقیقات چند ساله خود را در کتابی ۷۰۰ صفحه ای منتشر کرد. در سابقه «مرادی نیا» می خوانیم:
«دکتر محمدجواد مرادی نیا در سال ۱۳۴۵ در خمین متولد شد و تا سال ۱۳۶۳ ساکن خمین بود. در سال ۱۳۶۷ و پس از اخذ مدرک کارشناسی تاریخ از دانشگاه اصفهان به تهران آمد. مردای نیا تحصیلات خود را تا پایان مقطع دکترای تخصصی تاریخ ایران معاصر ادامه داد. او سردبیری روزنامه کار و کارگر، ریاست مرکز تحقیقات ایرانگردی و جهانگردی، سردبیری مجله تخصصی اجتماعی شکوفه، عضویت در شورای نویسندگان روزنامه جمهوری اسلامی (از سال ۶۷ تا ۶۹)، مسئولیت گروه تاریخ موسسه نشر آثار خمینی امام (ره)، مدیریت اداره کتاب و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیر اجرایی کتاب سال جمهوری اسلامی (سال ۱۳۸۴)، مدیریت بخش ناشران داخلی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران (۱۳۸۳) و مدیریت یکی از بخش های سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران را در کارنامه خود دارد.»(به نقل از خبرگزاری مهر) وی در حال حاضر علاوه بر تدریس در دانشگاه، مدیرکل اداره بررسی کتاب معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
مهمترین تألیفات مرادی نیا از این قرار است: «خاطرات آیت‌الله پسندیده»، «چهل و یک مجلس»، «بوسه بر دار» و «خاندان امام خمینی به روایت اسناد»، «خمین در انقلاب»، «منزل به منزل با خمینی» و «تاریخ استان مرکزی» را تالیف کرده است.
مولف تاریخ استان مرکزی در مقدمه کتاب اینگونه قصد و نیت خود را از تحریر کتاب تبیین کرده است.: «نگارنده با پاسداشت نتیجه زحمات تمامی محققان و اندیشمندانی که تاکنون در پدید آوردن دفترهایی ارزشمند از تاریخ شهر یا شهرهایی از استان مرکزی کوشیده اند، تفاوت اصلی این اثر با آنها را در جامعیت نسبی و فراگیری آن می داند و بر این باور است که جای چنین کتابی که دربرگیرنده تاریخ تمامی شهرها و مناطق مهم استان باشد تاکنون خالی بوده است. اگرچه این سخن به معنای بی عیب و نقص دانستن اثر حاضر نیست. »(مرادی نیا، محمد جواد، تاریخ استان مرکزی، ۱۸)
«مرادی نیا» می افزاید: «نگارنده برای انجام این پژوهش کوشیده است تا به سرچشمه منابع تاریخی دست یازیده و خواننده را به مآخذ کم اعتبار یا بی اعتبار ارجاع ندهد تا در نتایج آن خلل و سستی راه نیابد.»(همان منبع)
دامنه موضوعی تاریخ استان مرکزی چیست؟
به زعم نویسنده کتاب از آنجا که آشنا کردن خواننده با مهمترین و تاثیرگذارترین رخدادهای استان مرکزی است، به تناسب دامنه مطالعاتی مولف رد بسیاری از وقایع مهم تاریخی استان مرکزی را در کتاب وی می توان یافت. همچنین بازه زمانی این اثر از قدیمی ترین دوره هایی که اطلاعاتی از آنها به دست آمده است تا مقطع پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۵ است.
شهرهایی که در تاریخ استان مرکزی مورد توجه نویسنده بوده اند به ترتیب حروف الفبا عبارتند از: آشتیان، اراک، تفرش، خمین، دلیجان، ساوه، شازند، فراهان،کمیجان، محلات به علاوه خورهه و نیمور
بررسی کتاب
مزیت ها
انتشار کتاب تاریخ استان مرکزی توسط یکی از انتشارات معتبر و با سابقه کشور یعنی «نشر ثالث» به خلق کتابی با سر و شکلی کاملاْ حرفه ای و چشم نواز انجامیده است و به دلیل حجیم بودن کتاب جلد سخت و شیرازه خوب آن، کار تورق کتاب را برای خواننده آسان ساخته است.
به جز توضیحاتی که در پانویس به آنها اشارت رفته است، فهرست کامل منابع کتاب و از آن مهمتر فهرست اشخاص و اماکنی که در متن کتاب به آنها اشاره شده است(نمایه) موید کار حرفه ای نویسنده است. همچنین انتخاب قلم و فونت مناسب، نداشتن غلط های تایپی و املایی و نثر یکدست کتاب که متاسفانه بسیاری از نویسسندگان و ناشران بومی نسبت به آنها بی توجه هستند، از جمله دیگر مزیت های کتاب است.
در جایی که نویسنده کتاب آرزو می کند پژوهشگران جوان و بومی همت کنند و تاریخ تفصیلی شهرهای خود را تدوین کنند، در بطن خود این معنا را دارد که نویسنده کتاب صادقانه به این واقعیت اشاره می کند که حق مطلب در باره بعضی از شهرهای استان آنگونه که باید ادا نشده است. اشاره تلویخی به کمبود و نقصان مستندات و روایت های تاریخی در خصوص بعضی از شهرهای استان بی شک می تواند انگیزه نگارش مطالب تکمیلی را از سوی دیگران به همراه داشته باشد. به اعتبار اینکه دکتر «محمد جواد مرادی نیا» اصالتا خمینی است، بطور طبیعی مجموعه اطلاعاتی که وی در باره شهر خمین بدست می دهد، بیش از سایر شهرها و از جمله مرکز استان است. فراموش نکنیم که مولف تا قبل از تالیف کتاب اخیر همانطور که در بیوگرافی ایشان خواندیم، چندین کتاب در باره تاریخ و رخدادهای زادگاه خود به دست چاپ سپرده بود و تسلط و اشراف خویش را به تاریخ این نقطه از استان نشان داده است.
کاستی ها
یکی از جنبه های مغفول مانده در کتاب عدم ارایه اسناد و تصاویر تاریخی به قدر کافی است که البته در آن صورت می توانست حجم کتاب را قطورتر سازد و هزینه تمام شده آن را افزایش دهد. به همین خاطر باید با نویسنده همدلی کرد و آرزو نمود در تاریخ تفصیلی شهرهای استان مدارک مورد اشاره زینت بخش کتاب های تاریخ شوند.
انتظار از مولف کتاب به اعتبار شان علمی و دانشگاهی ایشان این بود که صرفاْ به منابع فارسی زبان اکتفا نکند و ولو با یاری گرفتن از مترجمان و افراد آشنا با زبان های خارجی، برای نخستین بار از منابع معتبر خارجی نیز برای روایت تاریخ پر فراز و نشیب استان مرکزی سود می برد.
اگر کتاب ارزشمند «تاریخ عراق» نوشته «رضا وکیلی تبریزی» به کوشش «محمد مددی» در زمان نگارش تاریخ استان مرکزی در دسترس «محمد جواد مرادی نیا» بود، قطعاْ روش مصحح و ویراستار «تاریخ عراق» می توانست ضمن آنکه بخش مربوط به تاریخ اراک را غنا بخشد، نویسنده را به صرافت این نکته بیاندازد که برای روشنی بخشی و ابهام زدایی از پاره ای واژگان و اصطلاحات و وقایع مورد اشاره در متن، توضیحات بیشتری را در پانویس کتاب قید نماید و صرفاْ به نقل مستقیم منابع آرشیوی اکتفا نکند. به عنوان مثال نویسنده ذیل عنوان «بابی ها و سرکوب آنها»(صفحات ۸۰ و ۸۱) به نقل از مولف کتاب «یکسال در میان ایرانیان» و از زبان یک بهایی به روایتی دست یازیده است که صحت و سقم آن مورد شک و تردید است و حداقل در کتاب های تاریخ اراک نوشته «ابراهیم دهگان» آنجا که به فتنه بابی ها و کم و کیف کشته شدن بعضی از آنها می پردازد، ادعای فرد بهایی تایید نشده است. به روایت مرد بهایی یک فیلسوف حکمی به نام «حاجی آقا محسن» با دعوت از سه مرد بابی به منزلش در حضور ملاعلی نامی که به فرقه بابی ها نفوذ کرده بود و موفق به شناسایی آنها شده بود، با خنجری که در پر شالش پنهان کرده بود، هر سه مرد بابی را که یکی بعد از دیگری به منزل او وارد می شدند، به قتل رساند.!
سوالاتی که در باره این ماجرا به ذهن متبادر می شود آن است که «حاجی آقا محسن» همان روحانی سرشناس و با نفوذی است که سالیان متمادی در اراک و حوادث آن نقش داشت و یا فرد دیگری است که در هیچ منبع تاریخی دیگری از او نامی به میان نیامده است.؟ اگر همان شخصیت تاریخی است چگونه می توان پذیرفت با وجود خدم و حشم زیادی که گرداگرد حاج آقا محسن عراقی را گرفته بودند، وی که عهده دار امر حسبه بود، به صدور فتوا اکتفا نکند و راساْ درصدد اجرای حکم مرتدین بابی برآید!؟
مولف تاریخ استان مرکزی به خوبی واقف است که در تبیین تاریخی دوران معاصر بویژه از مشروطیت تا انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ یکی از منابع موثق مطالعاتی مطالعه نطق ها و مکاتبات نمایندگان ادوار مجلس شورای ملی و همچنین اسناد اداری مضبوط در مراکز اسنادی کشور است. درج فحوای اسناد فوق می توانست به روشنگری تاریخ معاصر استان یاری رساند و اثر را خواندنی تر سازد.
به دلیل عدم دسترسی مولف به منابع محلی و گفتگو با چهره های محلی، روایت وقایع بعضی از شهرهای استان در دوران پرمخاطره انقلاب اسلامی نوشته نشده است. به عنوان مثال فراهان، کمیجان و نیمور فاقد ضمیمه تاریخی در دوران انقلاب هستند.
در بین مورخان استان «محمد جواد مرادی نیا» بالاترین تحصیلات عالیه را دارد و پسندیده بود از نگاه تیزبین و خوانش انتقادی ایشان منابع غیرموثق در امر تاریخ شهرهای استان مورد توجه قرار می گرفت تا ثابت شود چرا وی در نگارش تاریخ استان به منابع غیرمعتبر متوسل نشده است. مولف به این ترتیب می توانست غلط ها و تناقض های فاحش تاریخی را بازنمایی و برملا سازد تا از این پس مولفان، محققان و رسانه های استان با تکرار آنها تاریخ استان را تحریف نکنند.
جمع بندی
همانطور که نویسنده در مقدمه کتاب تصریح کرده است، رویکرد وی در نگارش کتاب بیشتر توصیفی است و سعی بلیغ مولف آن بوده است که دامنه مطالعاتی و کتابخانه ای خود را بیش ازگذشتگان معطوف کشف و استخراج وقایع مهم تاریخ استان نماید. این در حالی است که امروزه به مدد سهولت و تنوع دسترسی به منابع آرشیوی در قیاس با گذشته، آنچه که می تواند سبب جذابیت بیشتر و ماندگاری کتاب های تاریخی بشود، نگره تحلیلی و علمی مورخان است. فراموش نکنیم که با جستجوگری، دقت علمی و علاقه به تفکر و خلاقیت در مطالعات تاریخی میتوان از گذشته به مثابه پلی برای رسیدن به آینده استفاده نمود و در پرتو آن با استفاده از تجارب تاریخی در زمینه های فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به آنچه برای پیشرفت و تکامل این کهن سرزمین ضروری است، دست یافت. به این خاطر به نظر می رسد با انتشار کتاب تاریخ استان مرکزی دوره گردآوری و تنظیم و تنسیق داده های خام تاریخی به پایان رسیده است و از این پس باید کار تدوین تاریخ های تحلیلی با سوگیری های مشخص آغاز شود و مورخان با ابتنا بر نظریه های معتبر و رایج در تحلیل تاریخ، به بازخوانی روایت هایی مشخص از تاریخ استان مرکزی یا تاریخ های محلی(شهرستان) اهتمام ورزند.
منابع:
۱.مرادی نیا، محمد جواد، تاریخ استان مرکزی، نشر ثالث، تهران ۱۳۹۵
۲.رحیم پور، علی، استان مرکزی فراتر از تاریخ، مرکز جامع اطلاعات گردشگری ایران(سازمان میراث فرهنگی و گردشگری)، تهران، ۱۳۸۴
۳.دهگان، ابراهیم، تاریخ اراک جلد ۱ و۲، انتشارات زرین و سیمین، تهران، ۱۳۹۳
۴.وکیلی تبریزی، رضا، تاریخ عراق، بازخوانی، ویرایش ادبی و تاریخی، یادداشت ها، واژه نامع، نمایه، اسناد و عکس ها به اهتمام محمد مددی، انتشارات آیندگان، تهران،۱۳۹۵
۵.فرهادی، مرتضی، نامه های کمره، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۹
۶.مرادی نیا، محمد جواد، خمین در گذرگاه تاریخ، نورالسجاد، قم، ۱۳۷۸
۷.صفری، حسین، تاریخ و فرهنگ دلیجان، بلخ، تهران، ۱۳۸۲
۸.گروه مولفان درسی، استان شناسی مرکزی، سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، تهران، ۱۳۹۶
۹.روزنامه عطریاس مرکزی ۱۳۹۵
اضافه کردن نظر