سعید رجبی فروتناین مقاله را به سفارش نشریه «چشمه خورشید» که در اراک منتشر می‌شود، نوشته‌ام و طی دو شماره در آن مجله به چاپ رسید.
مقدمه
«خانه از دیدگاه اقتصادی نوعی «کالا»، از دیدگاه هنری «نماد»، از دیدگاه جامعه شناسانه «نهاد»، از دیدگاه مهندسی و معماری «بنا» یا ساختمان، از دیدگاه شهرسازی «فضا» و از دیدگاه انسان شناختی نوعی «فرهنگ» است که تمام ابعاد مذکور را در دارد. درک خانه و جایگاه آن در نظام روابط اجتماعی مردم و جامعه نیز با در نظر گرفتن تمامی وجوه نمادین، نهادین، مادی و زیباشناسانه خانه یا همان «فرهنگ خانه» امکان پذیر است.»(فاضلی،۱۳۸۵)
شواهد تاریخی گویای آن است که آدمی سرپناهی به نام خانه را فقط برای تامین نیازهای زیستی بنا نمی‌کرد بلکه برای طراحی و ساخت آن احساسات و اندیشه های خود را نیز دخالت می‌داد تا تمایزی را برای خود در بین همنوعان دست و پا کند. اگر معماری به عنوان یکی از هنرهای هفتگانه تجلی گر ذوق انسان در پی‌ریزی بناهای باشکوه است، پس می‌توان ادعا کرد، ساحت خانه آیینه وار تجلی گر ذوق و اندیشه معمارانی بوده‌است که در متن ساختارها و ارزش‌های حاکم بر جوامع، هنر و نبوغ خود را عرضه می کرده‌اند. از سوی دیگر احساس تملک به جا و مکانی خاص آنقدر در نهاد آدمی شیرین و مطبوع است که حاضر است برای آن بهای لازم را بپردازد تا سرانجام نقطه اتصالی را با کره ارض بیابد و عنوان صاحبخانه را احراز کند.
«خانه ما محل نگهداری حافظه خانوادگی، قومی، ملی و انسانی ماست. شاید دقیق تر این باشد که بگوییم خانه همان حافظه فرهنگی ماست که خاطرات ما در آن شکل می گیرد و تداوم می یابد. عناصر زیبایی شناختی معماری خانه ها میراث تاریخی قوم و ملتی است که ما به آن تعلق داریم. و اشیاء درون خانه از فرش ها، گلیم ها، ظروف، گچ بری ها، درها، منبت کاری ها، پنجره ها و اشکال هندسی شکل خانه همه و همه هستی ما را حمل می کنند و به وجود و هویت ما عینیت می بخشند. برای همین خانه پاسدار هویت فرهنگی، اجتماعی و طبقاتی ماست. هر کس به فراخور وجود و هستی فرهنگی و توان اجتماعی و اقتصادی خویش خانه ای را می سازد. پس خانه با کلیت وجود ما مرتبط است نه صرفا پاسخگوی نیاز مادی و بقا ما باشد.»(فاضلی ، ۱۳۸۵)
احداث اولین بناها در شهر جدید سلطان آباد
به گواهی تقویم ۲۱۲ سال پیش به اراده همایونی شاه قاجار و به دست سپهدار یوسف خان گرجی در محل کنونی شهر اراک سنگ بنای شهر و قلعه ای با کاربری توامان مسکونی و نظامی در کنار قلعه‌های مسکونی و پراکنده‌ای که در این منطقه از ولایت عراق وجود داشته‌اند، گذارده‌شد تا علاوه بر تامین امنیت نقاط مرکزی کشور، مقری برای دفاع و مقابله در برابر هر گونه تعدی به صفحات غربی کشور و شورش‌ها و نزاع‌های پردامنه در این منطقه باشد.
«پس از معاهده فین کن اشتاین و ورود ژنرال گاردان فرانسوی به ایران مقرر می‌شود که قوای چریک مانند ایران تحت نظر افسران فرانسوی تعلیمات جنگی ببینند و با وسایل جدید جنگی آشنا شوند. از آنجا که جوانان عراقی در نبردهای هول انگیز رشادت‌هایی از خود نشان داده‌بودند، یوسف خان گرجی مامور تعلیم آنها می‌شود و به این نواحی می‌آید. یوسف خان پس از ایجاد پیاده نظام و سواره نظام و استقرار نظم در منطقه به فکر تاسیس یک ساخلوی نظامی می‌افتد تا بهتر بتواند نظامیان تازه کار را تحت فرمان و مراقبت خود داشته باشد. همین امر موجب می‌شود تا اندک اندک آن ساخلوی نظامی را به شهری تبدیل کند که اکنون اراک نامیده می‌شود.»(ذبیحی، مرتضی۱۳۸۱). به دلایلی از جمله نبود سابقه مدنیت و شهرنشینی، کار اتمام بنای شهر حدود ۱۵ سال به درازا انجامید و پس از این مدت نسبتا طولانی بود که فتحعلی شاه قاجار برای بازدید از شهر جدید در سال ۱۲۴۴ به دعوت غلامحسین خان سپهدار(پسر یوسف خان) با کبکبه و دبدبه در آن نزول اجلال نمود. دلیل طولانی شدن ساخت بنای اولیه شهر آن بود که به جز ماموریت‌های نظامی سپهدار که گاه برای مدتها ناگزیر به ترک شهر جدید می‌شد، ساکنان قلعه‌های اطراف تمایلی به اطراق و سکونت در شهر نداشتند و از مهارت‌های لازم برای ساخت شهر برخوردار نبودند. به این خاطر برای سپهدار چاره‌ای نماند جز آنکه قلعه‌های پیشین را تخریب کند و ساکنان آنها را به اجبار در شهر جدید سکنی‌دهد و از سوی دیگر از صاحبان حرف و مشاغل در شهرهای اطراف(بروجرد، خوانسار، کاشان) برای ساخت شهر جدید براساس طرح و نقشه‌ای که او در دست داشت، یاری بخواهد. مختصات شهری که سپهدار به دنبال ساخت آن بود، در پژوهش یک محقق بومی این چنین نمود داشته‌است:
«بافت اولیه شهر اراک منبعث از شهرسازی گذشته ایران خاصه عهد اسلامی است. از وجوه مشخصه این شهرسازی تنیده شدن نقش فرهنگی در میان بافت، ایجاد محلات اجتماعی و جدایی گزینی فضای حکومتی از فضاهای اصلی شهر است. شک نیست که نقش طبیعت و اعتدال در این شهر که در یک محیط نیمه کویری قرار دارد، برنامه‌ریزی ایجاد آن را به سوی نوعی تنظیم شرایط با محیط کشانده است. در عین حال استفاده از فنون سبک ها و خصوصیات فنی روز و نوع بافت پیشنهادی نیز به همراه طرح مساکن و تاسیسات زیربنایی نشان از تاثیر شهرسازی جدید بر طرح اولیه شهر دارد.»(شیعه، اسماعیل ۱۳۷۵)
ساکنان بومی سررشته‌ای جز در زراعت محدود و دامداری نداشتند سهل است برای تقسیم عادلانه آب بین خود هم نتوانسته بودند به یک توافق جمعی برسند و مرتبا برای یکدیگر شاخه و شانه می‌کشیدند. دو تن از محققین بومی محمد سلیمانی و نعمت الله فاضلی در مقاله‌ای مشترک رمز و راز این عقب ماندگی تاریخی را تبیین کرده‌اند.:
«در طول تاریخ ولایت عراق فضای واسط و حائل بخش‌های کوهستانی غرب و شما و دشت‌های داخلی قم و ری بوده و به منزله دروازه این نواحی تلقی شده‌است. از این رو جهانگشایان این سرزمین را باب عراق عجم و بسیار استراتژیک می‌دانسته‌اند. در نتیجه این منطقه پی در پی در معرض حملات و تعرضات نظامی بوده و دائما توسط قدرتها دست به دست شده‌است. این وضعیت از یکسو امنیت را سلب نموده و از سوی دیگر موجب ویرانی روستاها و مراکز تولیدی، جذب نیروهای تولید در جنگ و تداوم معادله اقتصادی و زندگی یکجا نشینی وعدم شکل گیری کانون‌های شهری در این منطقه بوده است.
حاکمیت نظام ایلی و تداوم مشخصه‌های اقتصادی اجتماعی کوچ نشینی خاصه در دوره سلجوقیان مغولان تیموریان و اواسط سلطنت قاجاریه و خسارت‌های ناشی از کشمکش‌ها و رقابت‌های میان آنها از عوامل اصلی بی ثباتی در این منطقه می‌باشد.»(فاضلی، نعمت الله و سلیمانی، محمد۱۳۷۴)
اصول طراحی محیط کالبدی و برنامه استفاده از اراضی
مشخصات طرح شطرنجی اولیه شهر به قرار زیر بود:
شهر دارای ۴۸ بلوک، طول شهر از شمال به جنوب ۸۵۰ و از شرق به غرب ۶۰۰ متر، راه ها و بازار به عرض ۵ متر، کوچه ها در حهت شمالی و جنوبی با شرقی و غربی ۷ رشته از هر طرف که دو رشته آن را بازار تشکیل می‌دهد. مساحت شهر ۵۱۰۰۰۰ مترمربع، حدود مساحات مسکونی ۴۰۰ هزار مترمربع، حدود سرانه شهری در نظر گرفته شده ۸۵ متر مربع، حدود تراکم ناخالص مسکونی ۱۱۸ نفر در هکتار، حدود سرانه مسکونی در نظر گرفته شده ۶۶.۵ متر مربع، حدود تراکم مسکونی خالص ۱۵۰ نفردر هکتار، تعداد واحدهای مسکونی حدود ۱۲۰۰ واحد، جهت استقرار قلعه دقیقا رو به قبله.(شیعه، اسماعیل۱۳۷۵)
محلات مسکونی
محلات اصلی بوسیله بازار از یکدیگر جدا می‌شوند. هر محله به دو زیر محله تقسیم می‌شود. هر محله دارای ساختار اجتماعی متمایز با محله دیگر است. قطعه‌بندی واحدهای مسکونی به نسبت گروه‌های اجتماعی است. عناصر شهری هر محله مستقل است. قطعات مسکونی بزرگ خانه بزرگان شهر است. قطعات مسکونی متوسط در محله کوچک است. قطعات مسکونی کوچک برای کم درآمدها در حاشیه محلات و کنار باروی شهر است. منزل متمولین در کنار عناصر شهری است. ورودی این منازل به صورت خصوصی به حمام راه دارد. (همان منبع)
غلبه رویکرد اجتماعی بر امنیتی
بعد از اتمام حکمرانی نظامیان پدر و پسر اصالتا گرجی یعنی یوسف خان و غلامحسین، دومین نقطه عطف در تحولات شهر جدید با انتصاب میرزا حسن خان برادر میرزا تقی خان امیرکبیر به عنوان یک حاکم بومی برای اداره منطقه عراق به مرکزیت سلطان آباد در سال ۱۲۷۱ قمری برابر با ۱۲۳۴ هجری شمسی رقم می‌خورد. صنیع الدوله از این دوره چنین یاد کردهاست:
«ارباب صنایع شهر سلطان آباد همه از بلاد مجاور دعوت شده‌اند. تجار این شهر اکثرا آذربایجانی، اصفهانی، کاشانی و خوانساری می‌باشند و صنعتگران شهر بیشتر از مردم بروجرد و شهرهای مجاور تشکیل شده‌است واز بومیان سلطان آباد کمتر کسی را می‌شناسیم که به شغل تجارت یا صنعت مشغول باشد.»(دهگان ابراهیم ۱۳۳۰)
به عبارتی در دوره دوم شهر باز هم محتاج نیروی انسانی ماهر و کاربلد بوده‌است و بومیان منطقه در ۴۰ سال ابتدای تاسیس شهر برای یادگیری فنون مختلف علاقه‌ای نشان ندادند و یا آنکه استعداد آن را نداشتند. این وضعیت تا سال ۱۲۷۱ شمسی ادامه می‌یابد و در این سال از ورای صفحات سفرنامه دکتر فوریه که در معیت ناصرالدین شاه به این منطقه سفر کردهاست، می‌خوانیم:
«شهر سلطان آباد اهمیتی جز مرکزیت تجارت قالی ندارد. در هر خانه سلطان آباد کارگاهی برای بافت قالی برپاست و زنها در عین اینکه به کارهای خانه‌داری می رسند به قالیبافی نیز مشغول هستند.»(فوریه،۱۳۶۲) دکتر فوریه در یادداشت خود به این نکته اشاره می کند که تجار تبریزی در سال ۱۲۵۶ شمسی با مساعد دیدن شرایط در سلطان آباد اقدام به سرمایه گذاری در صنعت تولید فرش در اراک کردند و آن را به تولید انبوه رساندند. پنج سال پس از رونق قالی بافی در اراک به شرحی که رفت، انگلیسی ها اقدام به تاسیس کمپانی زیگلر در اراک می‌کنند و با حمایت از ایجاد ۲۵۰۰ دار قالی در یک دوره ۴۵ ساله سهم خود را در بازار فرش سلطان آباد بیش از سایر رقبا می‌کنند. بدین ترتیب در یک دوره ۵۰ ساله قبل از جنگ جهانی اول و تا آغاز سده جدید، سلطان آباد از رهگذر فعالیت‌های درون زا و سپس ایفای نقش در پروژه تجارت جهانی فرش، به میزانی از توسعه کالبدی رسید که در بیرون از بافت قلعه، ساخت و سازهای زیادی صورت گرفت و زمینه مهاجر پذیری آن بیش از پیش افزایش یافت. برای اینکه بدانیم کیفیت ساختمان‌ها و ابنیه داخل و خارج از بافت شهر سلطان آباد چگونه بوده‌است، ناگزیریم به یادداشت‌های یکی از کارگزاران مالی شهر در سال های ۱۲۹۳ شمسی رجوع کنیم. وی در این باره چنین داوری کردهاست:
«عمارات قدیمی عراق با بدسلیقگی ساخته شده‌است. می‌توان گفت که این شهر کارگر قابل و لایق از حیث بنا و معمار و حجار و نجار و آهنگر ندارد. در صورت احتیاج به یک کارگر ماهر باید از خارج سلطان آباد عراق تدارک شود.»(وکیلی طباطبایی، رضا۱۳۹۵)
از کدام خانه‌های تاریخی حرف می‌زنیم؟
خانه حسن پور
از خانه‌های تاریخی اراک با صد سال قدمت است که در دوره احمد شاه قاجار بنا شده‌است. تحقیقات صورت گرفته حاکی از آن است که ساخت بنا در زمان یکی از تاجران و بازرگانان فرش در سلطان آباد (اراک امروزی) که حاج علی مشیری نام دارد، صورت گرفته‌است. این خانه تاریخی در ابتدا مکانی به عنوان شرکت فرش و بعدها به عنوان مدرسه‌ای که مدرسه مجیدی نام داشت، به تعلیم و تربیت پرداخته و نام آخرین مالک خانه مرحوم جواد حسن‌پور نام دارد که به‌عنوان خانه مسکونی مورد استفاده قرار داده‌است.
این بنا دو طبقه بوده و در زمینی به مساحت ۶۰۰ مترمربع ساخته شده‌است. طبقه همکف برای اتاقهای زمستان‌نشین، مطبخ، انبار آذوقه و ورودی اصلی بنا و طبقه اول برای اتاقهای شاه‌نشین و تابستان‌نشین در نظر گرفته شده‌است. مانند ساختمان‌های اولیه مسکونی شهر سلطان آباد (اراک فعلی) بنایی درون‌گرا است که شامل یک حیاط مرکزی بوده و در سه جهت شرق، غرب و شمال اتاق‌هایی دارد که رو به حیاط می‌شود. خشت سازه اصلی ساختمان را تشکیل داده است.
خانه آجر نماکاری شده‌است و بیشتر تزئینات بنا را کاشی‌کاری و آجرکاری تشکیل می‌دهد. این خانه از سه طرف غرب، شرق و شمال شامل بخش شبستان و اعیان‌نشین می‌شود. اطاق‌های مسکونی، آشپزخانه، انبار، دستشویی و نانواخانه در سمت شبستان‌ها قرار دارد. مکان‌هایی مختص ذخیره انواع مواد غذایی در آشپزخانه و انبار به کار رفته‌است. سرتاسر بخش اعیان‌نشین به وسیله درها و گذرگاه‌ها به همدیگر مرتبط می‌شوند. حدود ۱.۵ متر کف حیاط پایین‌تر از کف خیابان بوده و نور مورد نیاز اتاق‌ها از حیاط تامین می‌شود. سنگ آهک، آجر، خشت، گل و چوب مصالح این خانه را تشکیل می‌دهد. همه نمای بیرونی ساختمان با آجر، کاشی و شکل‌های اسلیمی آجری آراسته شده است.
استفاده از مهتابی مسقف و دارای قوس که فضای مهتابی را در استفاده از اشعه خورشید محدود می‌کند و نیز وجود پنجره های دارای قوس و جرزهای مثلثی و ذوزنقه شکل در میان پنجره ها، شخصیتی متفاوت با سایر قسمتها به این بخش داده‌است.
خانه قنبری
خانه قنبری از جمله بناهای تاریخی شهر اراک است که در دوره قاجار بنا شده و در بافت تاریخی شهر اراک قرار‌دارد. این بنای ارزشمند تاریخی در حال حاضر با کاربری فروش صنایع دستی با وسعت ۳۰۰ مترمربع با زیربنای ۲۰۰متر و ۹ غرفه به هنرمندان واگذار شده‌است.
خانه خاکباز
مالک این خانه توسط سید حسین خاکباز یکی از فرزندان حاج آقا محسن اراکی است. خانه در سال ۱۳۰۴ و توسط یک مهندس روسی و معمار ایرانی بنام استاد مراد چمنی ساخته شد. ساختمان آن کوشکی و با تزئینات آجری خاص دوره قاجاریه‌است. مساحت خانه ۳ هزار متر مربع و دارای ۲ ایوان شرقی و غربی، ۱۱ اتاق، حمام خصوصی قدیمی در خارج از محوطه خانه و دو قنات که یکی در محوطه ساختمان به نام قنات ده و دیگری در زیر آب‌انبار به نام قنات خان حاکم است.
ساختمان دو طبقه این خانه در وسط حیاط واقع است و از چهار سمت رو به حیاط دارد. جهت اصلی بنا رو به قبله و ورودی اصلی آن از سمت خیابان عباس آباد(شهید بهشتی) است که چهار پله از کف حیاط بلندتر است. دو باریکه سازی در شمال و غرب باغ بنا شده که گلخانه و سایر فضاهای خدماتی را در بر می‌گیرد. نمای این ساختمان کلاه فرنگی آجری است و تزیینات زیبایی در آن مشاهده می‌شود. این ساختمان در اوایل دوران پهلوی ساخته شده‌است.
خانه محسنی
مساحت خانه تاریخی محسنی در شهر اراک حدود ۵ هزار مترمربع است و در حال حاضر حدود نیمی از عرصه این ملک در اختیار خاندان محسنی، آموزش و پروش و خیرین مدرسه ساز استان مرکزی است. در چهار سمت این نمونه ساختمان احداث شده و حیاط آن مرکزی است. ورودی خانه به یک فضای هشتی باز می‌شود که پس از آن حیاط قرار دارد. معمار این بنا و خانه مالکی به دلیل مشابهت‌های زیاد در طرح و نقشه احتمالا یک نفر است.
خانه حاجباشی
خانه «احمد قلی‌خان حاجی‌باشی» با یک‌هزار و ۹۰۰ مترمربع وسعت، که قدمت آن به اواخر دوره قاجاریه و دوره اول پهلوی می‌رسد.
در ایجاد این سازه از سبک معماری ایرانی استفاده شده و این بنا در زمره ساختمان‌های موسوم به عمارت‌های اربابی است که به ثبت ملی هم رسیده‌است. این بنای تقریبا ویران شده دارای حیاط مرکزی، سرسرا، ساختمان های ۲ طبقه، حوض‌خانه زیبا و محوطه سرسبز و حوض در بین حیاط است.
خانه عماد
این ساختمان در خیابان محسنی قرار دارد دو طبقه است و ارتباط دو طبقه آن از طریق پلکان داخلی تأمین می‌شود. طبقه همکف نشیمن و آشپزخانه و طبقه اول پذیرایی است. یک باریکه‌سازی در شرق حیاط ساخته شده‌است که انباری و دستشویی را شامل می‌شود.
خانه مالکی
در چهار سمت حیاط ساختمان ساخته‌شده و در آن رواق سراسری مقابل اتاق‌ها تأکید زیادی بر حیاط مرکزی می‌نماید. با توجه به سردسیر بودن منطقه، یک ایوان که بدنه رو به حیاط آن با قوس هایی تزیین شده‌است، جلوی تابش آفتاب و ورود آن را به اتاق ها می‌گیرد و از این رو در جهت مخالف اقلیم منطقه عمل می‌کند. در مجموع، این ساختمان خانه‌های شوشتر را تداعی می‌کند. اکثر فضاهای طبقه همکف انبار است و مطبخ و سرویس و ورودی نیز در این طبقه قرار دارد.
خانه‌های تخریب شده
به موجب مقاله گونه شناسی خانه های تاریخی اراک حداقل ۸ خانه تاریخی ساخته شده در دوره قاجاریه طی نیم قرن اخیر تخریب شده‌اند که در بین آنها خانه ستوده ، حانه راستین، خانه زرتشت و ۵ خانه دیگر که اسامی مالکان اولیه آنها در گزارش نیامده‌است، به چشم می‌خورد.
به موجب همین گزارش ۳ خانه ساخته‌شده در دوره پهلوی اول نیز از تخریب مصون نماندند که خانه شیخ افتخار، خانه سهرابی و خانه ابراهیمی در بین آنها شناخته شده تر هستند.
ویژگی خانه‌های تاریخی اراک
در نمونه تحقیقات انجام شده برگفتمان حاکم بر بناهای تاریخی اراک تحلیل صورت نگرفته است و نظام معنایی خاصی از آنها استخراج و تبیین نشده‌است. همچنین کارکردهای اقتصادی و فرهنگی معدود بناهای باقیمانده نیازمند تامل و پژوهش جداگانه ای‌است. با این حال در معدود مطالعات انجام‌شده این نتایج استخراج شده‌است. از حیث گونه‌شناسی در خانه‌های اراک سه گونه خانه شناسایی شده‌است: گونه کوهستانی، گونه کویری، گونه برونگرا
گونه کوهستانی مانند خانه عماد برگرفته از معماری اقلیم سرد و خشک ایران مثل همدان، کردستان و غیره است. در این گونه به لحاظ ًالگوی شکلی با پلانی فشرده دارای یک یا دو طرف ساختمان است و نامتقارن و اکثرا دو طبقه با سطح اشغال متوسط با تعداد اتاقهای زیاد است. اکثر خانه های این گونه در اراک تخریب شده‌اند. مانند ستوده، زرتشت، راستین و …تخریب شده اند.
گونه کویری مانند خانه‌های حسن پور، مالکی و محسنی برگرفته از معماری شهرهای کویری ایران مثل یزد و کاشان است. در این گونه، دو زیر گونه دیگر هم مشاهده می‌شود. زیر گونه اول شباهت زیادی به خانه‌های حیاط مرکزی اقلیم گرم و خشک ایران دارد. اکثرا حیاط مرکزی بوده به لحاظ الگوی شکلی با پلان‌های بازتر دارای سه یا چهار طرف ساختمان بوده و متقارن، اکثرا اشغال متوسط و زیاد با تعداد اتاقهای زیاد است. زیرگونه دوم بیشتر به لحاظ سازمان فضایی به گونه های کویری نزدیک بوده و از لحاظ شکل کلی با خانه‌های حیاط مرکزی متفاوت است. به لحاظ الگوی شکلی با پلان‌های بازتر دارای دو یا سه طرف ساختمان بوده و نامتقارن، اکثرا دو طبقه و با سطح اشغال متوسط با تعداد اتاقهای کم است.
گونه برونگرا همانند خانه‌های خاکباز و حاج وکیل که به ترتیب در دوره پهلوی اول و عصر ناصری به وجود آمده ند، برگرفته از الگوی معماری ایرانی- غربی است. به لحاظ الگوی شکلی با پلان‌های برونگرا دارای ساختمان مرکزی و نامتقارن، اکثرا دو طبقه و با سطح اشغال کم با تعداد اتاقهای زیاد است. از سوی دیگر با گذشت زمان در سازمان فضایی خانه ها از دوره قاجار تا پهلوی تغییراتی در سازمان فضایی به وجود آمده‌است. بطوریکه خانه‌ها برونگراتر و حیاط‌های مرکزی کمتر شده‌است. تقارن کمتری در خانه‌های دوره پهلوی به چشم می‌خورد و اکثر قریب به اتفاق خانه‌ها که در بافت قدیمی شهر (قلعه سلطان آباد) هستند دارای حیاط مرکزی بوده‌اند. در مجموع خانه‌های خارج از بافت مساحت حیاط بزرگتر از خانه‌های داخل بافت است. ( حسینی، علی۱۳۹۵ با اندکی جرح و تعدیل)
مالکان، سازندگان و معماران بناهای تاریخی اراک
ایرمانوف: وی بانی اولین سینما در شهر اراک با نام برق بود. در زمان دکتر شیخ(اعزامی از مرکز) با سرمایه و کمک حاج حسن خوانساری از باغ ملی تا خیابان شهربانی ساختمان‌های جدید و زیبایی را در ضلع شمالی خیابان ذوالفنون(خوانساری و سپس مخابرات) با طراحی و معماری خود احداث کرد. بعد از اتمام عملیات عمران و آبادانی این خیابان، سینما برق با تغییر نام و عنوان سینما آریان در سال ۱۳۱۴ در طبقه دوم ساختمانی در همین خیابان نبش خیابان شهربانی افتتاح شد.
اشتراوس: این مدیر اصالتا آلمانی بمدت ۲۲ سال اداره شرکت چند ملیتی «زیگلر» را در سلطان آباد عراق برعهده داشت. وی هشت سال بعد از راه‌اندازی و توسعه شرکت زیگلر تصمیم به ساخت عمارت مستقل و بزرگی در زمینی به وسعت ۱۵ هزار مترمربع و با هزینه‌ای بالغ بر ۶۰۰۰ لیره استرلینگ گرفت. (۱۲۶۹ شمسی)ساخت این بنا که بومیان آن را قلعه فرنگی می‌نامیدند، دو سال به طول کشید و در سال ۱۳۱۰ شمسی با خروج اتباع خارجی از آن و توقف فعالیت های اقتصادی شرکت، توسط یکی از بازرگانان شهر به نام حاج وکیل خریداری شد. در بخشی از زیربناهای ایجاد شده، میهمان خانه مجهزی در نظر گرفته شده‌بود که در دوران جنگ جهانی اول و حضور متفقین در شهر، پذیرای درجه‌داران ارشد و مقامات ایرانی و خارجی بود. اشتراوس در آغازین سال جنگ اول جهانی به اتهام آلمانی بودن از سوی متفقین اخراج شد.
باقر گیاهچی: در زمان احداث خیابان ذوالفنون(خوانساری) دستیار ایرمانوف بود. وی از معماران و کارشناسان مورد اعتماد ادارات ثبت و دادگستری اراک در موضوعات مورد مناقشه و اختلاف بود.
مراد چمنی: وی تحت نظر یک مهندس روسی(احتمالا ایرمانوف)، خانه حسین خاکباز را بنا نهاد. این بنا در حال حاضر موزه مشاهیر استان مرکزی است.
اسمعیل تقوایی (م۱۳۶۱)وی از اولین وکلای دادگستری اراک بود. وی مردی دانشمند و خیر بود و علاقه زیادی به آبادانی داشت. به علت خشک شدن قنات و نبود آب برای باغات شهر، چاه عمیقی حفرکرد و مقدار زیادی از باغات اراک را از خشکیدن نجات داد.(صدیق عیسی، نامداران اراک)
حاج محمد حسین میثمی وکیل معروف به حاج وکیل(م۱۳۲۶) وی بازرگان و اقتصاددان بود. بطوریکه قبل از تاسیس بانک ملی در اراک شخصا با چند نفر از بازرگانان بانک خصوصی در اراک ایجاد نمود و امور بازرگانی اراک را انجام می‌داد.. در موقع جمع آوری کنسولگریها از شهرستانهای ایران حاج وکیل ساختمان‌های مزبور را خریداری کرد و ساختمان پذیرایی کنسولگری را بهمان ترتیب که بود برای پذیرایی از رجال بزرگ مهمان شهر اراک نگهداری کرد.(همان منبع)
حاج میرزا محمد رضا کاشانی(م۱۳۰۵) وی عضو اولین انجمن ولاینی اراک در صدر مشروطیت بود. از کارهای دیگر کاشانی ساختن تیمچه‌ای در اراک است که فعلا بزرگترین اثر تاریخی شهر می‌باشد.(همان منبع)
حاج محمد ابراهیم خوانساری(م۱۲۹۷) از بازرگانان معروف ایران در عصر قاجار آثاری که از او به جامانده است:مسجد حاج محمد ابراهیم، حمام مردانه و زنانه و حمام یهودیها.(همان منبع)
حاج محمد حسن خوانساری(م۱۳۱۱) از بازرگانان سرشناس و روشنفکر و از اعضای انجمن آدمیت و طرفدار مشروطیت. برای آبادانی شهر اراک کوشش نمود. در مرکز شهر اراک زمین وسیعی را خرید و خیابانی برای اولین بار در اراک ایجاد نمود و طرفین آن را ساختمان‌های خیلی و خوب زیبا ساخت بطوریکه مرکز ادارات شهر گردید و دومین سینما در این خیابان را ساخت.(همان منبع)
میرزا محمد علیخان شاهین قائم مقامی عضو انجمن آدمیت در آبادانی شهر فعالیت زیاد داشت. باغ‌ها و ساختمان های زیبایی ساخت.(همان منبع)
ذوالفقار خان بیات امیرتومان ملقب به صمصام الملک(م۱۳۳۰قمری) مدرسه صمصامی را ساخت که بعد از دارالفنون و رشدیه(تبریز) سومین مدرسه به سبک جدید در اراک می باشد.(همان منبع)
حاج ابوالقاسم کاشانی از بازرگانان سرشناس اراک و عضو کمیته برادران، ساختمان های اول خیابان عباس آباد از یادگارهای اوست. .(همان منبع)
ابراهیم نوذری از تجار و خیرین شهر و از آزادیخواهان شهر اراک سرای نوذری یادگار اوست و از بانیان برق شهراراک بود. برادرش ابوالقاسم یاریگر او بود.(۲۴۷)
میرزا حسن خان وزیر نظام بردار کوچکتر میرزا تقی خان در سال های ۱۲۶۷ و ۱۲۷۰ قمری به حکومت اراک منصوب شد و در آبادانی شهر اراک کوشش نمود. .(همان منبع)
حاج حسن ملک ملقب به ملک التجار(م۱۳۲۲ق ) ار تجار بزرگ و بانی مدرسه و مسجد آقاضیاالدین و حمام ملک(۲۲۶)
میرزا تقی خان آستروانی در زمانیکه میرزا یوسف خان گرجی سپهدار اول شهر اراک را می‌ساخت، حاکم اراک بود و عمده کارهای عمرانی شهر را بر عهده داشته است. .(همان منبع)
ویژگی ها و تمایزات خانه‌های تاریخی اراک
دوره قاجار مصادف با زمانی است که پایه‌های معماری مدرن در اروپا گذارده شد و برخی بناهای شاخص معماری مدرن پدیدار شده‌اند و اما در ایران تحول اساسی که بتواند معماری مدرن ایران را پایه‌گذاری کند، نمی‌توان در معماری دوره قاجار یافت و شاید آن یکی از اساسی ترین مسائل تاریخ معماری ایران و نقصان‌های اساسی معماری قاجار باشد….معماری قاجار به حق اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران را ارتقا بخشید و نوآوری‌هایی از نظر فضا به وجود آورد. لیکن به نظر می‌رسد قوت لازم خلق یک معماری نوین را نداشت.(میرمیران، هادی، روزنامه ایران) بر این اساس ویژگی‌های اجمالی خانه‌های تاریخی اراک بدین شرح می‌باشد.:
-عموم خانه‌های تاریخی اراک تا قبل از پهلوی اول، در مقایسه با نمونه‌های مشابه در شهرهای قدیمی کشور کوچکتر هستند و زیربنای کمی دارند. یکی از دلایل کوچک بودن خانه‌های تاریخی محصور بودن آنها در قلعه سلطان آباد بود.
– از آنجا که معماری دوره قاجار (تا قبل از ناصرالدین شاه)شکوه دوران صفوی و زندیه را تداوم نمی‌بخشد، خانه‌های به جا مانده از حیث معماری و جنبه‌های زیبایی‌شناسانه در این دوره فاقد ویژگی‌های خیره‌کننده و برجسته و در ادامه سبک معماری اصفهان است. استفاده از مصالح نامطلوب مانند چوب و خشت خام و فقدان استحکام بناهای زیادی را در یک قرن گذشته در سراشیبی تخریب قرار داده‌است.
-ظرایف و هنرمندی به کار گرفته شده در معماری و خصوصا تزیینات خانه‌های تاریخی دیگر شهرها مثل کاشان، در هیچیک از خانه های اراک دیده نمی‌شود. این امر یا به خاطر عدم تقاضا از سوی کارفرمایان بوده و یا اینکه صاحبان حرف و مشاغلی مثل آیینه کار، مقرنس کار در اراک وجود نداشته‌است.
-سازندگان عمارت ها تاجران و بازرگانان هستند، اقشاری که در زمره متمولین آن روز شهر بوده‌اند.
-نسبت فضای بسته به نیمه باز در خانه‌های تاریخی اراک بطور میانگین حدود ۹۰ درصد است که گویای شرایط اقلیمی منطقه می‌باشد.
-خانه بزرگ مرحوم حاج آقا محسن در اراک یکی از نمونه‌های استثنایی خانه‌های تاریخی کشور است. مالک این بنا یکی از روحانیون سرشناس اراک در دوره قاجار است که از متمولین و زمینداران بزرگ منطقه بود و محور بسیاری از وقایع و سوانح شهر اراک بود.
-به دلیل فقدان مهمانسرا و هتل در دوره قاجار خانه‌های بزرگان شهر نظیر خانه‌های حاج زکی در اراک، پذیرای مهمانان خاص حکومتی بودند. «در وقتی که مجتهد(دست اندرکار و مباشر املاک شاهزاده‌های قاجار) از مهمانسرای معروف آن زمان (خانه های حاج زکی)بطرف ارک می رفت در محل تقاطع دو خیابان قائم مقام و مولوی نوکرهای آقایان (حاج میرزا محمود پسر حاج آقا محسن و حاج آقا کمال) جلو مجتهد را گرفتند.(دهگان، ابراهیم، کرجنامه یا دو بخش دیگر از تاریخ اراک)
-به رغم حضور چندین شرکت اروپایی و آمریکایی در شهر که همگی طی چند دهه در پوشش تجارت فرش به بهره برداری استثمارگونه از قالیبافان شهر و حومه مشغول بودند، به جز عمارت کلاه‌فرنگی(بنای شرکت زیگلر)، و ساختمان منتسب به شرکت تاوشان چیان(تخریب شده) سایر شرکت‌ها هیچ بنای ارزشمند و عام المنفعه‌ای که برای آیندگان نیز قابل استفاده باشد، از خود باقی نگذاردند.
آسیب شناسی رفتارهای حقوقی و اداری با خانه‌های تاریخی
تخریب دو خانه ارزشمند در اراک طی دو سال اخیر نشان داد که مشکلاتی در مسیر خرید قطعی خانه‌های تاریخی وجود دارد و تاخیر بیش از اندازه در این کار سبب ناامیدی مالکان خانه‌ها از دولت و نهایتا تخریب خانه‌ها از سوی آنها می‌شود. انتظار می‌رود با بروز رسانی قوانین که در این حوزه وجود دارد، برخورداری از یک خانه‌تاریخی به مزیتی برای صاحبانش بدل شود و در زمان خرید چنین خانه‌هایی از سوی سازمان میراث فرهنگی، مبلغ پیشنهادی آنچنان جذاب باشد که صاحبان چنین بناهایی، شخصا درصدد معرفی و ثبت خانه‌هایشان برآیند.
کاهش بودجه و اعتبارات دولتی بویژه در شرایط تحمیل شده سال‌های اخیر روند پرداخت‌های میراث فرهنگی به مالکان را با تاخیر همراه ساخته‌است و این عامل به تنهایی سبب مبهم بودن آینده خرید خانه‌های تاریخی شده است. در چنین شرایطی کمک ها و حمایت‌های فرادستگاهی شاید بتواند تخریب خودساخته بناها را متوقف کند و صاحبان بناها با دریافت تسهیلات و یا دریافت زمین و املاک معوض، راضی به واگذاری خانه هایشان گردند. به گفته وزیر میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری «هم‌اکنون بیش از یک میلیون بنای تاریخی در کشور وجود دارد که فقط ۳ درصد یعنی حدود ۳۱ هزار بنا شناسایی و ثبت شده‌است، با وجود این مرمت و آزادسازی حریم همین تعداد اثر به ۳ هزار و ۱۰۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد که در برابر بودجه هزار میلیارد تومانی میراث فرهنگی در عمل غیر ممکن است.»(سلطانی فر، خبرآنلاین)
از این واقعیت تلخ نمی‌توان گریخت که با ساز وکار کنونی، چشم‌انداز روشنی در این بخش نیست و روند تخریب ناگهانی و یا مخفیانه بناهای تاریخی متوقف نخواهد شد. بویژه انکه بناهای قدیمی به دلیل واقع شدن در نقاط مرکزی شهر مزیت‌های اقتصادی مضاعفی دارند و ساخت برج های مسکونی و یا تجاری برای مالکان آنها بسیار وسوسه‌انگیز است.
پیچیدگی و مشکل خرید و نگهداری خانه‌های تاریخی اراک مضاعف است زیرا این شهر متاسفانه آنگونه که باید به عنوان هدف و مقصد گردشگری انتخاب نشده‌است و در طول سال کمتر سفر گردشگری به سوی شهر انجام می‌شود. در غیراینصورت بخش خصوصی می‌توانست با کمک دولت درصدد بهره برداری از خانه‌های موجود برآید و مشکل نقدینگی دولت در این سال‌های سخت را تا حدی جبران کند. این نقیصه توجیه اقتصادی حفظ و نگهداری معدود خانه‌های تاریخی اراک را نیز با چالش روبرو کردهاست و به همین خاطر به جز کاربری موزه ای، فعلا بهره فرهنگی و گردشگری مناسبی از آنها نمی‌توان برد.
منابع:
۱.شیعه اسماعیل، (۱۳۷۵)اراک شهر جدید عصر قاجار،۸۹ راه دانش ۷و ۸، فصلنامه راه دانش، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی
۲.فاضلی نعمت الله و سلیمانی(۱۳۷۴) محمد، فرهنگ و تحولات شهرنشینی اراک راه دانش، فصلنامه راه دانش ۱ و ۲ – ۱۷۶و ۱۷۷) اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان مرکزی
۳.دهگان ابراهیم، (۱۳۳۰)تاریخ اراک جلد دوم، انتشارات فرهنگ
- اقبال آشتیانی عباس(۱۳۶۲) ترجمه سه سال در دربار ایران نوشته دکتر فوریه تهران دنیای کتاب ۱۳۶۲ ص۳۶۶
- وکیلی طباطبایی، رضا(۱۳۹۵) تاریخ عراق به کوشش محمد مددی ، ناشر: آیندگان ۱۳۹۵
۶ نوابخش، محمدی و آقا احمدی(۱۳۸۹)، .نگرش جامعه شناسانه بر معماری خانه های تاریخی کاشان : به نشانی:
http://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_6420_f92bf2a07bbe88f618a860ef1336bf2c.pdf
۷.خانه‌هایی تاریخی با نقشی فراتر از مسکن در بافت تاریخی اصفهان(مجله پژوهش‌های معماری اسلامی، دوره ۴ شماره ۲ تابستان ۱۳۹۵)به نشانی:
– http://jria.iust.ac.ir/article-1-487-fa.pdf
- فاضلی، نعمت الله(۱۳۸۵) مفهوم فرهنگ خانه در ایران، متن سخنرانی به نشانی:
۹.حسینی علی (۱۳۹۵)گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی اراک پایان نامه دکترا به نشانی:
http://www.armanshahrjournal.com/article_85046_c51d8a24a24c208e47361dce64fda562.pdf
۱۰.صدیق، عیسی،(۱۳۷۳) نامداران اراک به کوشش محمد رضا محتاط ۱۳۷۳
۱۱.رجبی فروتن، سعید(۱۳۹۸)خلاصه چند سکانس از گذشته و حال سینما در استان مرکزی، فصلنامه رازان شماره ۸
۱۲.ذبیحی مرتضی، (۱۳۸۱)دنباله تاریخ اجتماعی اراک به اتمام اتاق بازرگانی اراک ناشر : پیام دیگر
- دهگان، ابراهیم،(۱۳۴۵) کرجنامه یا دو بخش دیگر از تاریخ اراک، چاپخانه موسوی
۱۴.رحیم پور، علی(۱۳۸۴) استان مرکزی فراتر از تاریخ، تهران، مرکز جامع گردشگری ایران (سازمان میراث فرهنگی)
- بررسی ویژگی های معماری دوران قاجار به نشانی:
http://www.islamicartz.com/story/Hhx7FYRuyinSXDj7lcleFiLCvufEoS6YlXU3fPxHj5k
اضافه کردن نظر