سیمای قدیسین در قاب سینما

خانم دکتر سیده راضیه حسینی (استاد یار پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) و دکتر عبدالله بیچرانلو (استاد ارتباطات دانشگاه تهران) مقاله ای را با عنوان “تصویرپردازی عامه پسند چهره های مقدس در سینما” در شماره ۹۱ فصلنامه رسانه به چاپ رسانده اند. نسخه الکترونیکی نشریه را به این نشانی ببینید و دانلود کنید.

در مقدمه این یادداشت یادآوری می کنم؛  پیشینه ساخت فیلم بر اساس قصص منسوب به پیامبران و بزرگان دینی یا بازنمایی موضوع های دینی در سینما به قبل از قرن بیستم باز می گردد.  مصیبت در سال ۱۸۹۷ بر اساس شخصیت عیسی مسیح ساخته شد و پس از آن در قرن بیستم و با تولید فیلم ستاره بیت لحم در سال ۱۹۰۹ به کارگردانی ادیسون این راه ادامه یافت. ایده ساخت فیلم بر اساس شخصیت پیامبر اسلام(ص) ابتدا در سال ۱۹۲۵ مطرح شد که با سیل اعتراضات راه به جایی نبرد و سرانجام در سال اواسط دهه هفتاد میلادی مصطفی عقاد سینماگر هالیوودی سوری تبار با تلاش بسیار برای جلب موافقت مراجع دینی بویژه الازهر موفق به ساخت فیلم “الرساله” در لیبی شد.

تاکنون سیمای پیامبرانی همچون یعقوب، یوسف، زکریا، عیسی، موسی، ایوب، یونس، نوح، ابراهیم، لوط، سلیمان(ع) بر پرده سینماها و تلویزیون های جهان نقش بسته اند.

نویسندگان محترم در مقاله اشان می خواهند ثابت کنند که سینماگران در تصویر پردازی از مقدسین به جای رویکرد تنزیهی به نگرش تشبیهی میل کرده اند و سبب وهن پیامبران خدا شده اند. آنها در تبیین دو رویکرد تنزیهی و تشبیهی نه به سراغ نمونه هایی در سینما بلکه به هنرهای تجسمی و شمایل نگاری  پناه برده و با این بیت؛

              ” گر که تنزیهت کنم آن فهم نیست                      گر که تشبیهت کنم از کافریست”

توضیح می دهند؛ آن دسته از آثاری که صور مادی و این جهانی پدیده های هستی را به شکلی مینوی به تصویر می کشند، آثار تنزیهی به شمار می روند. در نقطه مقابل “در میان آثار هنری، آثاری را تشبیهی می نامند که در آنهـا، موضـوع اثـر بـه واقعیتـی قابـل مشاهده و قابل لمس نزدیک شده باشد. اثر هنری تشبیهی، اثری است که بتوان مترادف آن را در صورتهای این جهانی پیدا کرد.”(بیچرانلو عبدالله و حسینی سیده راضیه، ۱۳۹۲، “تصویرپردازی عامه پسند چهره های مقدس در سینما”، تهران:۱۳۹۲)

نویسندگان یا فیلم های موضوع مقاله را ندیده اند و یا نخواسته اند در مقاله به فیلم های مورد اشاره ارجاعی بدهند. شناخت نویسندگان از سینما و فیلم های موضوع مقاله و نیز ارجاع مکرر آنها به فیلم ها می توانست؛ مویدی بر ادعای آنها برای به انحراف کشیده شدن تصویر پردازی چهره های مقدس در سینما باشد. به عنوان مثال تولید و نمایش دو فیلم سینمایی با موضوع و عنوان واحد “یوسف و زلیخا” یکی ساخته سیامک یاسمی در سال ۱۳۳۵ و دیگری ساخته رییس فیروز در سال ۱۳۴۷ به خوبی گویای کج فهمی عوامل سازنده دو فیلم از سیمای روحانی یوسف پیامبر است. فیلم هایی که در زندگی پرفراز و نشیب پیامبر خدا فقط تاکید بر مواجهه شهوانی زلیخا با یوسف دارند و فضای اروتیک فیلم ها در تناقض آشکار با هدف های والای پیامبر خدا هستند. یا نگرش سوسیالیستی پازولینی در فیلم “انجیل متی” و چالش مسیح در برابر وسوسه های انسانی که در فیلم “آخرین وسوسه مسیح” اسکورسیزی به تصویر کشیده شده است، مثال های خوبی هستند که نویسندگان مقاله می توانستند از آنها بهره ببرند.

نویسندگان بصورت درهم! تلاش سینماگران هالیوودی و ایرانی را یکسان پنداشته و عقیده دارند؛ در تصویرپردازی انبیا و مقدسین به جای رویکرد تنزیهی، راه تشبیه را در پیش گرفته اند. راهی که جز تنزل مقام اولیای خدا و پیامبران را در پی نداشته و به زمینی شدن سیمای َآنها انجامیده است. نویسندگان از این واقعیت غافل بوده اند که یکی از سنت های نمایشی ایرانیان که اتفاقاً ریشه در ایران قبل از اسلام دارد، شبیه خوانی است و بر خلاف تعریفی که از تشبیه آورده شده است، این سنت نمایشی بستری برای زنده نگه داشتن نام و خاطره سوزناک عاشورائیان هم شد و در یک قرن اخیر از ظرفیت های نمایشی شبیه خوانی در هنرهای مدرن از جمله سینما و تئاتر استفاده های خلاقه ای صورت گرفته است.

نویسندگان در نتیجه گیری با اشاره به اینکه “بازیگران تازه کار و فاقد وجه معنوی آسمانی در بازنمایی شخصیت” (همان منبع) مقدسین ایفای نقش کرده اند، مدعی شده اند که استمرار این عمل سبب آفت و آسیب به اعتقادات مردم می شود.

احتمالاً منظور نویسندگان بازیگرانی مثل مصطفی زمانی است که نخستین بار در برابر دوربین سلحشور ظاهر شد و اتفاقاً نقش قابل قبولی را در رل یوسف پیامبر ارائه داد. همچنین استقبال چشمگیر مسلمانان و غیر مسلمانان از مجموعه تلویزیونی یوسف پیامبر(ص) نشان داد که نمایش چهره او به روش تشبیه، نه تنها سبب وهن آن حضرت نشد بلکه تاثیرات معنوی خوبی را در عامه مردم باقی نهاد. البته اختلاف نظر در باره تصویر پردازی معصومین(ع) همواره در بین مراجع دینی وجود داشته که اوج آن در فیلم “رستاخیز” احمد رضا درویش نمایانگر شده است. فیلمی که سیمای علمدار کربلا و تنی چند از اهل بیت امام حسین (ع) را به تصویر کشیده است و در نمایش های محدود خود، بازتاب های وسیعی در بین شیعیان داشته است. با این حال تجربه اندوزی سینماگران معتقد به باورهای دینی کجا و نگرش مادی و غیر اصیل فیلمسازان هالیوودی کجا؟ جفاست که دغدغه های دینی داود میرباقری، درویش، بحرانی، سلحشور و مجیدی با نیات عموماً تجاری – سیاسی سینماگران هالیوودی معادل دانسته شود و این دو گروه به یک چوب رانده و نواخته شوند.

نویسندگان در پایان توصیه می کنند سینماگران روش و رویکرد تنزیه گرایانه را در پیش بگیرند؛ بی آنکه توضیح دهند منظورشان از چنین رویکردی چیست؟ مختصات آن در شیوه روایت یک قصه دینی چیست؟ پتانسیل های دراماتیک یک حکایت و قصه دینی را چگونه باید استخراج کرد؟ آیا صرف اتکا به کلام و دیالوگ می تواند سیمای واقع بینانه ای به حضرات معصومین ببخشد و سیرت آنها را به زیبایی بنمایاند؟