تحلیل محتوای پیام های خوانندگان دو روزنامه سیاسی

این مقاله را به عنوان یک پروژه درسی برای واحد افکار عمومی در مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد "مدیریت رسانه" نوشته ام.

مقدمه                                             

ستون های خوانندگان روزنامه ها یکی از مظاهر مشارکت مردمی در مباحث سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. اگر چه تحقیقات گویای آن است که بخش عمده پیام های تلفنی خوانندگان حول نیازها و گرفتاری های شخصی آنهاست و گلایه و انتقاد از کیقیت خدمات شهری وزن قابل توجهی در ستون تماس های مردمی دارد، با این وجود محتوای چنین ستون هایی محمل خوبی برای سنجش افکار عمومی و نیاز دغدغه های معیشتی و مطالبات فردی و اجتماعی است.تونستال مى گوید: «آنچه روزنامه نگاران درباره نیازها و خواسته هاى خوانندگان خود مى دانند نه براساس نظرسنجى ها، بلکه براساس نامه ها و تلفن هاى خوانندگان است».۱

چارچوب مفهومی تحقیق

"نظریه برجسته سازی چارچوب مفهومی این بررسی را در برمی گیرد."2"به این معنا که رسانه ها با برجسته ساختن بعضی از موضوعات و رویدادها بر آگاهی و اطلاعات مردم تاثیر می گذارند."3

"منظور از برجسته سازی رسانه های این است که رسانه ها بویژه در اخبار و گزارش های خبری و … این قدرت را دارند که توجه عموم را به مجموعه ای از مسائل و موضوعات معین و محدود معطوف سازند و از مسائل و موضوعات دیگر چشم پوشی کنند.۴

پرسش تحقیق

این بررسی در پی یافتن پاسخ به این پرسش هاست که؛

– آیا خوانندگان و مخاطبان دو روزنامه کیهان و آفتاب یزد با علم به مواضع و رویکرهای سیاسی دو روزنامه در صدد تماس و یا ارسال پیامک برای آنها بر می آیند و یا انکه آنچه برای آنها اهمیت دارد، انتشار نظر و پیام آنهاست؟

-دو روزنامه مذکور در بازتاب نظر سیاسی خوانندگان صرفاً به نظرات همسو مبادرت می ورزند و یا آنکه با سعه صدر و رعایت حقوق مخالفان و منتقدان روزنامه به درج پیام های ارسالی از سوی آنها نیز مبادرت می کنند؟

واحد تحقیق

واحد تحقیق در این بررسی شامل تمام پیام های تلفنی، پیامک و ایمیل خوانندگان روزنامه های کیهان و آفتاب یزد در بازه زمانی انتخاب شده است.

روش تحقیق   

همان گونه که از موضوع انتخابى برمى آید، روش این بررسی، تحلیل محتوا و واحد تحلیل تلفن هاى خوانندگان است.

این تحقیق عمدتاً بُعد توصیفى دارد و به بررسى تماس هاى تلفنى خوانندگان دو روزنامه کیهان و آفتاب یزد در مقطع یک ماهه ۱۲ اردیبهشت تا ۱۲ خرداد ماه ۱۳۹۲ است.

دلیل انتخاب این مقطع زمانى نیز آن است که معمولاً در آستانه برگزاری انتخابات سرنوشت ساز نظیر ریاست جمهوری، فضای بازتر و فراختر سیاسی در جامعه و از جمله رسانه های عمومی ایجاد می شود. در چنین شرایطی رصد افکار و منویات مردم در آیینه ستون تلفن های خوانندگان روزنامه ها خواندنی و قابل اعتناست.

چرا کیهان؟ چرا آفتاب یزد؟

"جناح‌های سیاسی در طول سال‌های پس از انقلاب از عناوین مختلفی بهره برده‌اند. تبار اصلاح‌طلبان فعلی به جناح چپ باز می‌گردد و‌اصولگرایان به جناح راست. وقتی در‌انتخابات مجلس سوم، حضرت امام(ره) بحث «تقابل فقر و غنا» و «اسلام‌آمریکایی» و «اسلام ناب‌محمدی» را مطرح ساختند، جناح چپ بود که از آن بهره برد و جناح راست را طرفدار اغنیا و اسلام آمریکایی معرفی کرد و به این وسیله، نتیجه انتخابات مجلس سوم را به نفع خود رقم زد. از سال‌68 جناح چپ که در زمان مجلس سوم سابقه حمایت از دولت جنگ را در برابر ۹۹ نفری که با وجود خواست امام(ره) به آن رای نداده بودند در کارنامه داشت، از عنوان نیروهای خط امام بهره گرفت. سپس شورای هماهنگی نیروهای خط امام تاسیس شد و هدایت این مجموعه را در کنار مجمع روحانیون عهده‌دار شد. با پیروزی سید محمد خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۷۶اصطلاح اصلاح طلبی بر سر زبان ها افتاد. از این تاریخ به بعد عنوان «جناح چپ» به فراموشی سپرده شد و جبهه اصلاحات شکل گرفت. جناح راست اگرچه تلاش کرد در برهه‌ای از عنوان پیروان ولایت استفاده کند اما عنوان راست از روی آنها برداشته نشد تا اینکه در انتخابات سوم تیر ۸۴، با ظهور محمود احمدی‌نژاد و گفتمان اصولگرایی، خود را به این عنوان متصف نمود و جناح راست توانست از زیر بار این عنوان خارج شود."5

دو روزنامه کیهان به عنوان یکی از ارگان های رسانه ای اصولگرایان و روزنامه آفتاب یزد به عنوان روزنامه متعلق به جناح اصلاح طلبان اهمیت ویژه ای را برای بازتاب و انعکاس پیام های خوانندگان خویش قائل هستند و از حیث کمی و اختصاص فضای لازم به درج نظرات و پیام های تلفنی مخاطبان خویش سرآمد و مثال زدنی هستند.

در این بررسی مجموعاً ۷۰۰ پیام تلفنی یا پیامک در روزنامه کیهان و۶۵۷ فقره در روزنامه آفتاب یزد مورد بازخوانی قرار گرفته اند.

نقطه آغاز

به زعم بسیاری از روزنامه نگاران در اوایل دهه هفتاد روزنامه "سلام" با راه اندازی ستون الو سلام، تحول کم سابقه ای را در شکل ارتباط خوانندگان با روزنامه ها بنیان نهاد. پیش از این روزنامه ها بیشتر نامه ها و مکتوبات مخاطبان خویش را بازتاب می دادند که جذابیتی به اندازه پیام های کوتاه و موجز تلفنی نداشتند. بی تردید مشی و رویکرد سیاسی روزنامه سلام و اقبال خوانندگان به طرح ایده ها و نظرات سیاسی که تا آن تاریخ در کمتر رسانه ای نمود داشت، موفقیت سلام را در افزایش شمار خوانندگان و تیراژش دوچندان کرد. اقدام ابتکاری روزنامه سلام توسط سایر نشریات بویژه پس از دوم خرداد ۱۳۷۶ مورد توجه و تقلید قرار گرفت و تا این زمان تکنیک ها و فن آوری های روز مددرسان مخاطبان برای ارسال و بیان نظرات و خواسته های شان بوده است.

کثرت پیام های دو روزنامه آفتاب یزد و کیهان در قیاس با سایر روزنامه ها و مساحت و فضایی که به انعکاس نظر خوانندگان اختصاص می دهند، نکته ای است که قدری در باره آن باید تامل کرد.

دو روزنامه اطلاعات و کیهان به عنوان قدیمی ترین روزنامه های کشور با سابقه بیش از هفتاد سال انتشار بطور سنتی خوانندگانی دارند که به هر قیمتی ارتباط خود را با روزنامه های مورد علاقه اشان حفظ کرده اند. این دو روزنامه چه آن زمان که نامه تنها وسیله ارتباطی خوانندگان با روزنامه بودند و چه بعدها که تلفن، پیامک و ایمیل به آن اضافه شدند، بهای لازم را برای درج نظر خوانندگان داده اند. جالب است که این دو روزنامه قدیمی کماکان بیشترین مساحت را به انعکاس پیام ها و نامه های مخاطبان خویش می دهند و در مقایسه با سایر روزنامه ها در این زمینه شاخص می باشند.

خط پر رنگ سیاست

برای روزنامه هایی که مشی سیاسی آنها بر دیگر رویکردهای تحلیلی و خبری آنها رجحان داشته باشد، استفاده از ظرفیت ستون خوانندگان روزنامه نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است. گردانندگان چنین روزنامه هایی مفتخر خواهند بود که جریانات و جمعیت هایی را نمایندگی کنند که مواضع و جهت گیری های آنها در لابلای پیام هایشان در ستون خوانندگان مستتر است و نمود دارد. در ایران که به دلایل جامعه شناختی فرهنگ تحزب نهادینه نشده است و فعالان سیاسی در غیاب حزب و تشکیلات سیاسی معمولاً به روزنامه ها پناه برده و آنها را تریبونی برای بیان نظرگاه های سیاسی خود می کنند، روزنامه های سیاسی موضوعیت خاصی پیدا می کنند.

بازخوانی ستون پیام های خوانندگان روزنامه آفتاب یزد گویای آن است که روزنامه به درج نظرات خوانندگانی که مشی سیاسی متفاوتی با گردانندگان روزنامه دارند، اقدام می کند و در مواردی که پیام گذار با تندی به ایراد نظر و انتقاد می پردازد، مسئول ستون جواب و توضیحی را ذیل همان پیام می گذارد.

هر قدر روزنامه کیهان در تفکیک پیام های سیاسی روز از پیام های اجتماعی خوانندگان اصرار دارد و معمولاً پیام های سیاسی داغ را در ابتدای ستون ارائه می دهد، روزنامه آفتاب یزد به ترتیب و تقدم پیام ها قائل نیست. آنچه که از گدشته تا حال در روزنامه کیهان – در دوره مدیر مسئول کنونی آن- به خوبی پیداست همسویی چند پیام چاپ شده نخست در ستون خوانندگان، با موضعگیری صریح و رسمی ابراز شده از سوی سردبیری روزنامه در قالب یادداشت سردبیر یا مدیر مسئول است. گاهی تم و مضمون واحد پیام های مورد اشاره با یادداشت اصلی روزنامه جالب توجه است و گویی خوانندگان طبق اصل "توارد" همزمان با یادداشت نویس ملهم از واقعه سیاسی روز به یک ایده و فکر یکسان و مشابهی اندیشیده اند. شائبه عدم اصالت بعضی از پیام های چاپ شده زمانی تقویت می گردد که در مواردی واژگان و ادبیات کاملاً مشابهی در انشای پیام ها هویداست. به نمونه ای که از روزنامه کیهان مورخ ۱۲ خرداد انتخاب شده است، نگاهی می اندازیم.:

* برخی کاندیداها با تهمت و دروغ دوره وادادگی را دوره طلایی و درخشان می‌دانند و به آن مباهات می‌کنند و از سوی دیگر دم از عدالت می‌زنند و به راحتی به دروغ و تهمت هم متوسل می‌شوند و سیاه‌نمایی می‌کنند ای کاش هنرمندان و متولیان امور، نمایشگاهی از عملکرد اینها را دایر می‌کردند تا مردم به خوبی به قضاوت بنشینند.

محمدرضا فخرالساعه- جانباز

* برخی کاندیداها وضعیت امروز را بحرانی و با توسل به دروغ و تهمت به دنبال کسب رأی بیشتر هستندلازم است رسانه ملی فرصتی را فراهم ‌کند تا افراد بی‌حاشیه‌ای از دولت نیز در برنامه حضور ‌یافته و به برخی از اتهامات و دروغ‌های کاندیداها پاسخ می‌دادند تا مردم متحیر نشوند. دولت فعلی ۶ سال با تمام توان تلاش و کوشش کرد و در حال حاضر نیز در تلاش است هر چند گرفتار برخی اطرافیان منحرف شده است.(بدون نام)۶

فناوری های نوین و سهولت ارتباطات

امروزه بیشترین حجم پیام های مخاطبان رسانه های گروهی و از جمله روزنامه ها از طریق تلفن های همراه یعنی پیامک برای آنها ارسال می شود. شماره رندی که روزنامه ها برای دریافت پیام خوانندگان در نظر می گیرند، یکی از عواملی است که سبب سهولت ارتباط خوانندگان با نشریه مورد نظر می شود. مضافاً که محفوظ ماندن نام و شماره تماس خواننده – درصورت تمایل وی- نزد روزنامه، عامل اطمینان آفرینی است که در خواننده احساس خوبی را به بار می نشاند.

جواب و واکنش مسئولان در برابر پیام های مردم

یکی از عواملی که خوشنودی و رضایت خوانندگان را در برقراری ارتباط با رسانه ها را به دنبال دارد، پاسخگویی مسئولان امر در برابر سوال، انتقاد و نیاز و حاجتی است که خواننده به واسطه روزنامه آن را با مدیران اجرایی در میان گذارده است. رصد ستوان پیام های خوانندگان دو روزنامه مورد مطالعه نشان می دهد که جوابگویی مسئولان به ندرت قابل مشاهده است. اگر پاسخگو نبودن مسئولان در برابر روزنامه ها را امری عادی و ناشی از بی تفاوتی آنها در همه دولت ها به حساب آوریم، به نظر می رسد در بازه زمانی تحقیق انجام شده، بی تفاوتی روابط عمومی دستگاه های در هفته های پایانی کار دولت دهم مزید بر علت بوده است.

جدول شماره ۱

بر طبق جدول شماره یک در روزنامه آفتاب یزد تعدد و فراوانی پیام های سیاسی بر غیر سیاسی برتری دارد و این واقعیت گرایش و رویکرد کاملاً سیاسی این روزنامه اصلاح طلب را نمودار می سازد. همچنین در روزنامه کیهان نسبت تقریباً برابر پیام های سیاسی و غیر سیاسی ارسال شده از سوی خوانندگان گواه آن است که همه خوانندگان کیهان صرفاً به خاطر گرایش سیاسی روزنامه در صدد تماس با آن برنیامده و به گواه تعدادی از پیام های منتشره در دوره مورد مطالعه، کیهان طی هفتاد سال انتشار بی وقفه خود، اعتبارش را نزد بخشی از خوانندگان سنتی خویش حفظ کرده است.

جدول شماره ۲- درج پیام های سیاسی غیر همسو

به موجب جدول شماره هر قدر که روزنامه آفتاب یزد نسبت به درج پیام مخالفان و منتقدان مشی سیاسی خود، تسامح به خرج می دهد، در روزنامه رقیب علاقه و تمایلی به انجام این کار مشاهده نمی شود. بعید نیست که مخالفان مشی سیاسی روزنامه کیهان علاقه ای به ارسال پیام خود نشان نداده و یا آنکه به دلیل چاپ نشدن نظرات پیشین خود از هر گونه همکاری با روزنامه خودداری ورزیده باشند.

از سوی دیگر روزنامه افتاب یزد به دلیل متکی بودن به سرمایه خصوصی بیش از روزنامه کیهان دعب و دغدغه جلب و حفظ خوانندگان را دارد و به همین اعتبار روزنامه نه فقط از منظر گرایش های سیاسی و احترام به نظر و آرای مخالفان بلکه با هدف مشتری مداری و مخاطب محوری، زمینه مشارکت مخالفان خود را در ستون خوانندگان روزنامه فراهم ساخته است.

آنطور که از فهرست موضوعات استخراج شده از روزنامه کیهان برمی آید، رویکرد تهاجمی و فشارگونه روزنامه به تاسی از یادداشت های اصلی روزنامه در ستون خوانندگان روزنامه نیز هویداست.

همچنین گردانندگان روزنامه برای تحقق پاره ای از منویات و خواسته هایشان از تمهید اقدام پیشگیرانه سود بسیاری برده و با تاکتیک ضربه اول، حریف را به موضع واکنش وامیدارد. در این راستا همسویی پیام و پیامک های مندرج در ستون خوانندگان با فحوای یادداشت های مدیر مسئول و سایر نوشته های هیات تحریریه و یا شورای سردبیری بی نیاز از هر گونه توضیحی است. به عنوان مثال در دوره مورد بررسی به محض ثبت نام نامزدهای غیر همسو با رویکرد سیاسی مدیریت روزنامه در انتخابات ریاست جمهوری، موجی از مخالفت با حضور آنها در عرصه انتخابات برخاسته و به موازات آن شورای نگهبان، به دفعات و طی چند روز بی وقفه مخاطب سیل یادداشت ها و پیام های خوانندگان روزنامه واقع می شود تا در رد صلاحیت شخصیت های مورد اشاره روزنامه، با قاطعیت و شجاعت انقلابی درنگ را جایز نشمرد.

جدول شماره ۳- فراوانی موضوع پیام های سیاسی در روزنامه کیهان

روزنامه در ادامه پا را فراتر نهاده و با بازکردن پرونده امنیتی، هشدارهای لازم را به مراجع امنیتی و انتظامی از زبان خوانندگان داده و خواستار هشیاری کامل آنها برای رویارویی با فتنه ای مشابه دوره گذشته انتخابات می شود.

خوانندگان فعال روزنامه اظهارات نامزدهای انتخابات را نیز از نظر دور نداشته و به نقد بعضی از حرف های آنها که با دکترین انقلابی و آرای مکتب سیاسی روزنامه و مخاطبانش سازگار نیست، پرداخته اند و بشدت با چنین اظهاراتی مخالفت کرده اند.

در این میان روزنامه به دلیل ملاحظات حقوقی و وابستگی به حاکمیت از هر گونه موضع جانبدارنه نسبت به نامزد و یا نامزدهایی اجتناب کرده و فقط با برافراشته نگه داشتن پرچم اصولگرایی- با تعبیر خود- رقبای سیاسی را به باد انتقاد می گیرد.

ناگفته پیداست که دشمنان خارجی کشور و انقلاب هیچگاه از تیررس نگاه نافذ مخاطبان سیاسی روزنامه دور نمانده و شیطنت های آنها در سوریه و لبنان محکوم شده و هم پیمانی امریکا و اسراییل با دول اروپایی علیه ایران، ترجیع بند بسیاری از پیام های خوانندگان طی روزهای هفته می باشد.

به دلیل اهمیت و ارجحیت پیام های سیاسی بر سایر پیام های دریافتی کیهان در آرایش و ارائه پیام ها همواره درج پیام های سیاسی را مقدم بر دیگر پیام ها دانسته و در روز پایانی هفته به جز ستون همیشگی، یک نیم صفحه را نیز در صفحات میانی به چاپ پیام های دریافت شده و منتظر انتشار اختصاص می دهد.

جدول شماره ۴– فروانی موضوع پیام های سیاسی در روزنامه آفتاب یزد

همانطور که پیش از این گفته شد، روزنامه آفتاب یزد به دلیل عدم وابستگی به دولت و حاکمیت، در عین تعلق به اردوی سیاسی اصلاح طلبان به الصراحه طرفداری از نامزدهای اصلاح طلب و یا نزدیک به گفتمان اصلاح طلبان را در دستور کار خویش قرار داده است. هر قدر روزنامه رقیب یعنی کیهان به خاطر انتشار یادداشت های اصلی و بویژه مدیر مسئولش اشتهاری جهانی دارد، آفتاب یزد در سالیان اخیر و پس از مهاجرت و پناهندگی سردبیر خویش – مجتبی واحدی- فاقد یادداشت های اثر گذار و خط دهنده است. به عبارتی هر قدر خوانندگان کیهان درچارچوب گفتمانی یادداشت نویسان روزنامه به اظهار نظر می پردازند، در افتاب یزد و نگاه خوانندگانش وحدت موضوعی و روش مشخصی دیده نمی شود و خوانندگان به اقتضای رویدادهای سیاسی برجسته روز به ارسال پیام دست می یازند. بدیهی است در غیاب سرمقاله های صریح و شفاف، گردانندگان روزنامه مواضع سیاسی خود را بیشتر در چیدمان و تیتر و عکس گذاری صفحه اول خلاصه کرده و با استفاده گزینشی از سایر منابع، خوراک و محتوای مطلوب را دست و پا می کنند.

مطابق جدول اگر خوانندگان روزنامه رقیب بر شورای نگهبان برای رد صلاحیت بعضی از نامزدهای غیر همسو با دیدگاه های خود فشار وارد می آورند، در افتاب یزد نیز خوانندگان دست روی دست نگذاشته فشارهای وارده را به باد انتقاد می گیرند.

دعوت به اجماع نامزدهای جبهه اصلاحات در بین خوانندگان آفتاب یزد مورد تاکید است و انتقاد از اصول گرایان به خاطر ضعف در اداره کشور طی ۸ سال گذشته بطور غیرمستقیم، خطرات ناشی از ادامه حضور اصول گرایان را در قوه مجریه خاطر نشان می سازد.

در دوره زمانی مورد بررسی حجم فراوان پیام های استقبال از نامزدی هاشمی رفسنجانی در انتخابات یازدهمین دوره ریاست جمهوری اسلامی ایران و اتفاقات پس از رد صلاحیت ایشان جایگاه خاصی دارد.

آفتاب یزد با اعتقاد به آرای مخالفان در چند مورد به چاپ پیام خوانندگان طرفدار دولت مبادرت ورزیده و عرصه را یکجا به طرفداران مرام سیاسی خویش واننهاده است.

نتیجه گیری

در بررسی اجمالی صورت گرفته این نتیجه حاصل شد که به اعتبار رویکرد سیاسی – تحلیلی روزنامه های کیهان و آفتاب یزد مخاطبان و خوانندگانی که از آنها باید به عنوان "عموم هشیار" و "عموم فعال" یاد کرد، با استفاده از دریچه ای که روزنامه های مورد علاقه اشان برای بیان دیدگاه های سیاسی شان گشوده اند، داوطلبانه به اظهار نظر می پردازند و اغلب موارد با آگاهی از اینکه نظرات آنها با دیدگاه حاکم بر روزنامه انطباق دارد، در صدد تماس با آن برمی آیند.

همچنین به استناد پاره ای از تماس های منتشر شده به جز علائق و مشابهت های سیاسی، تعلق خاطر خواننده به روزنامه از رهگذر دیرپایی ارتباط آنها با روزنامه عامل دیگری برای انتخاب یک روزنامه از بین سایر روزنامه هاست. این مطلب در مورد روزنامه افتاب یزد از جنبه دیگری نیز حائز اهمیت است. بها و قیمت روزنامه افتاب یزد بیش از سه برابر روزنامه کیهان است. اما این تفاوت قیمت سبب قطع ارتباط خوانندگان با روزنامه نشده و کماکان وزن ستون پیام های خوانندگان در این روزنامه متعلق به بخش خصوصی، پر رنگ است.

همچنین مشخص شد که بر خلاف روزنامه کیهان، روزنامه دوم ابایی از درج نظرات و پیام های خوانندگان و سایر مخاطبان غیر همسو با خود ندارد و اگاهانه به گشایش فضای باز سیاسی در محدوده روزنامه مبادرت کرده است.

پی نوشت:

۱-نعیم بدیعی، بررسی نامه و تلفن های خوانندگان روزنامه های تهران، فصلنامه رسانه، زمستان ۱۳۷۸، صفحه ۴۵

۲- مهدی زاده نظریه رسانه، ۱۳۸۸؛ انتشارات همشهری

۳- همان منبع

۴- همان منبع

۵-روزنامه شرق، سرمقاله۲۹ فروردین ۱۳۹۲

۶ روزنامه کیهان، ستون خوانندگان، ۱۲خرداد۱۳۹۲

منابع:

·        روزنامه شرق، روزنامه کیهان، روزنامه آفتاب یزد

·        ژودیت لازار، مرتضی کتبی،افکار عمومی، ۱۳۸۶، نشر نی

·        سید رضا هاشمی راده، رسانه نویسی، وبلاگ

·        موسسه آموزش و پژوهش همشهری، ستون نویسی روزنامه نگاری، وب سایت موسسه

·        مهدی زاده،نظریه رسانه، ۱۳۸۸، انتشارات همشهری